Ιάννης Ξενάκης: Ο πιο ανήσυχος Έλληνας δημιουργός τιμάται στο ΕΜΣΤ

"Έχουμε πολλά να μάθουμε από τον Ξενάκη" τόνισε η Κατερίνα Γρέγου μιλώντας μας για τη νέα, μεγάλη παραγωγή που έχει ετοιμάσει το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης για μία από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες της σύγχρονης διεθνής μουσικής, τον Ιάννη Ξενάκη. Με δύο εκθέσεις τιμά το μουσείο τον Έλληνα πρωτοπόρο, θέλοντας να αναδείξει το πολυδιάστατο έργο του στο σύγχρονο κοινό. Συνθέτης, μουσικός, αρχιτέκτονας, μαθηματικός, θεωρητικός, μηχανικός, συγγραφέας - λίγοι άνθρωποι σημάδεψαν με τόσους πολλούς τρόπους την τέχνη του 20ου αιώνα.  

Τα δύο πρότζεκτ, που θα δούμε στο μουσείο από 29/6, δεν είναι εκθέσεις σύγχρονης τέχνης, αλλά μία αναδρομική παρουσίαση του έργου του Ξενάκη, με τεκμήρια, αρχειακό υλικό και προσωπικά αντικείμενα του καλλιτέχνη. Παρόλο που φέτος οι αναδρομικές εκθέσεις φαίνεται να είναι το αγαπημένο της αθηναϊκής εικαστικής σκηνής, σε σημείο που καταντούν κάπως κουραστικές, οι δύο που φιλοξενεί το ΕΜΣΤ ήταν απαραίτητο να γίνουν. Ανά διαστήματα έχουν διοργανωθεί αρκετά μικρά αφιερώματα και διαλέξεις για το έργο του Ιάννη Ξενάκη, λίγα πράγματα έχουμε δει όμως, για την πορεία της καριέρας του και τη συμβολή του στον χώρο της τέχνης. Μετά τις επετειακές συναυλίες που έγιναν πέρυσι για τα εκατό χρόνια από τη γέννησή του (αν και υπάρχουν αρκετές διαφωνίες για το εάν τελικά γεννήθηκε το 1921 ή το 1922, μας ενημέρωσε η κόρη του, Μάχη Ξενάκη), περιμέναμε να δούμε κι ένα καλλιτεχνικό πρότζεκτ που θα τον τιμούσε ανάλογα.

Οι εκθέσεις "Ιάννης Ξενάκης: Ηχητικές Οδύσσειες" και "Ο Ξενάκης και η Ελλάδα" παρουσιάζονται σε συνεργασία με φημισμένους μουσικούς θεσμούς από τις δύο πατρίδες του Ξενάκη: Musée de la Musique-Philharmonie de Paris (Γαλλία) και Ωδείο Αθηνών και ΚΣΥΜΕ (Ελλάδα). Έτσι, το ελληνικό κοινό έχει την ευκαιρία να δει τεκμήρια και αρχειακό υλικό που δεν έχουν ξαναπαρουσιαστεί δημοσίως και "ίσως να μην ξαναδούμε ποτέ" ανέφερε η Κατερίνα Γρέγου.

Η πρωτοβουλία να παρουσιαστεί ένα τέτοιου είδους αφιέρωμα στο ΕΜΣΤ οφείλεται στο γενικότερο ενδιαφέρον του μουσείου για την ανάδειξη της πειραματικής τέχνης, μέσα από το έργο σημαντικών πολιτιστικών δημιουργών. Αν μη τι άλλο, ο Ιάννης Ξενάκης είναι συνώνυμο του πειραματισμού και της καινοτομίας, ωστόσο δεν αναγνωρίστηκε στο μέγεθος που του άρμοζε, όσο ζούσε.  

Χαρακτηρίζοντάς τον "ανήσυχο καλλιτέχνη", η καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ  ανέφερε ότι "όταν σκέφτομαι τον Ξενάκη, θυμάμαι πάντα τον πατέρα μου, ο οποίος μου έλεγε "η Ελλάδα ή τρώει ή διώχνει τα παιδιά της". Στην περίπτωση του Ξενάκη ισχύει μόνο το δεύτερο, αφού κατάφερε να ξαναξεκινήσει τη ζωή του από το μηδέν, το 1947, όταν βρέθηκε εξόριστος στο Παρίσι. Στον Ξενάκη οφείλουμε απεριόριστο σεβασμό, όχι μόνο για το έργο του, αλλά και τη σκέψη και την ηθική και πολιτική του στάση, την οποία ποτέ δεν επέτρεψε σε κανένα να εργαλειοποιήσει". 

Στα εγκαίνια των δύο εκθέσεων, ο σολίστ Αλέξανδρος Γιοβάνος θα ερμηνεύσει το "Ψάπφα", μία από τις πιο γνωστές συνθέσεις του Ξενάκη για κρουστά, και θα ακολουθήσει συναυλία ηλεκτρονικής μουσικής στην ταράτσα του ΕΜΣΤ, με τους Βερολινέζους StudioLABOUR να αντλούν έμπνευση από τα ηλεκτρονικά έργα του συνθέτη.

Ακόμη κι αν δεν προλάβετε τις συναυλίες των εγκαινίων όμως, μείνετε ήσυχοι. Στο πλαίσιο του δημοσίου του προγράμματος, το ΕΜΣΤ ήδη ετοιμάζει μουσικές εκδηλώσεις, προβολές και άλλες δράσεις που αφορούν την κληρονομιά του Ξενάκη στη σύγχρονη μουσική.

Αν δεν είστε εξοικειωμένοι με το έργο του, οι εκθέσεις είναι μία καλή ευκαιρία για να καταλάβετε γιατί ο Ξενάκης θεωρείται μέχρι σήμερα πρωτοποριακός. Ακόμα κι αν γνωρίζετε όμως τι εστί Ιάννης Ξενάκης, το ατμοσφαιρικό στήσιμο και στις δύο αίθουσες, ντυμένες ηχητικά με τα έργα του και μαζί με το πλούσιο αρχειακό υλικό, αξίζει τον χρόνο σας. Παρά το γεγονός ότι αυτό το αφιέρωμα έπρεπε να είχε γίνει εδώ και καιρό, τουλάχιστον η παρουσίασή του σε έναν χώρο όπως το ΕΜΣΤ, ένα από τα πιο πολυσύχναστα μουσεία της πόλης, ανοίγει τον δρόμο για μία πολύ πιο διευρυμένη προβολή του πολυσχιδή δημιουργού.

Ας δούμε όμως, τι περίπου περιλαμβάνει η κάθε έκθεση.

Ιάννης Ξενάκης: Ηχητικές Οδύσσειες

Οι "Ηχητικές Οδύσσειες" είναι μία συμπαραγωγή της Musée de la Musique-Philharmonie de Paris και του ΕΜΣΤ και εστιάζουν στα πιο σπουδαία και αντισυμβατικά κομμάτια του έργου του Ξενάκη, καθώς και την πολυτάραχη ζωή του.

Ο εκθεσιακός χώρος στο ισόγειο του μουσείου κάνει στάσεις σε σημαντικές στιγμές της καριέρας του Ξενάκη και, όπως αναφέρει το μουσείο, είναι η πρώτη ολοκληρωμένη μεγάλη έκθεση στην Ελλάδα για τον Έλληνα καλλιτέχνη. Χωρισμένο σε έξι κεφάλαια (Τα πρώτα χρόνια, Περίπτερο Philip, Κράματα, Πολύτοπα, Χώρος και Χρόνος, Μηχανές και Σχέδιο) το αφιέρωμα ακολουθεί τη συνηθισμένη λογική μίας αναδρομικής έκθεσης: προθήκες με αρχειακό υλικό, επεξηγηματικά κείμενα, προσωπικά αντικείμενα, σχέδια, μακέτες, φωτογραφίες και ανέκδοτο ακουστικό υλικό, αφηγούνται πώς ο Ξενάκης κατάφερε μέσα από τις ριζοσπαστικές συνθέσεις του να μιλήσει όχι μόνο για την αρχαιότητα, αλλά και τη φύση, τον μοντερνισμό και τον περίπλοκο τεχνολογικό κόσμο. Σημαντικό έκθεμα αποτελεί η βιβλιοθήκη του Ξενάκη στο βάθος της αίθουσας, η οποία είχε παρουσιαστεί αυτούσια σε παρόμοια έκθεση στη Λισαβόνα και στο Παρίσι, όμως το ΕΜΣΤ αποφάσισε να την αποδομήσει και να δημιουργήσει ένα είδους βιτρίνας με τα προσωπικά αντικείμενα του συνθέτη. 

Σημαντική για αυτή την έκθεση ήταν η συμβολή της κόρης του, Μάχης, η οποία, σε συνεργασία με τους Thierry Maniguet και Κατερίνα Γρέγου, προσπάθησε να αποδώσει την ανθρώπινη διάσταση του πατέρα της, έχοντας αναλάβει τη διάσωση, ψηφιοποίηση και διάδοση του γενικότερου έργου του από το 2013.

Ο Ξενάκης και η Ελλάδα

"Όταν ο πατέρας μου κατάφερε να επιστρέψει στην Ελλάδα το 1974, η χώρα τον υποδέχτηκε με μεγάλες τιμές. Όλα αυτά τα χρόνια της εξορίας όμως, ο πατέρας μου προσπαθούσε να ξαναβρεί τη χαμένη πατρίδα του: αναζητούσε ξανά τη Μεσόγειο και θυμόταν πολύ το μυθικό κομμάτι της Ελλάδας, όχι τόσο την καθημερινότητά της" μας εξήγησε η Μάχη Ξενάκη μιλώντας για την ιδέα πίσω από την έκθεση "Ο Ξενάκης και η Ελλάδα", την οποία επιμελήθηκαν η Στέλλα Κουρμπανά, Έφορος Ιστορικού Αρχείου στο Ωδείο Αθηνών, και ο Σταμάτης Σχιζάκης, Επιμελητής Φωτογραφίας και Νέων Μέσων στο ΕΜΣΤ.

Εδώ έγινε μία προσπάθεια αποτύπωσης της αγάπης και του ηθικού χρέους που ο Ιάννης Ξενάκης αισθανόταν για την πατρίδα του, και στην οποία κατάφερε να επιστρέψει το 1974, μετά από 27 χρόνια αυτοεξορίας στη Γαλλία. Για την έκθεση, το ΕΜΣΤ συνεργάστηκε με το Ωδείο Αθηνών και το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας (ΚΣΥΜΕ), που συνίδρυσε ο ίδιος ο Ξενάκης το 1979 σε μια προσπάθεια να φέρει τους νέους πιο κοντά στη μουσική τεχνολογία. 

Η Στέλλα Κουρμπανά ανέφερε ότι βασικός οδηγός για το στήσιμο της έκθεσης υπήρξε το ιστορικό υλικό του ΚΣΥΜΕ, μέσα από το οποίο αποκαλύπτεται η περίπλοκη σχέση του Ξενάκη με την Ελλάδα, η νοσταλγία του και οι φιλίες που ανέπτυξε με σημαντικές προσωπικότητες της χώρας, όπως οι Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου και Μάνος Χατζιδάκις. Το υλικό περιλαμβάνει επιστολές και αποκόμματα τύπου με συνεντεύξεις του ίδιου, παρτιτούρες, αφίσες για συναυλίες του στην Ελλάδα, ηχητικά αποσπάσματα, ενώ υπάρχουν δύο κεντρικές στάσεις σε εμβληματικά έργα του: "Morsima-Amorsima", αποσπάσματα του οποίου ακούμε περιπλανώμενοι στην έκθεση, και το πολυθέαμα "Πολύτοπο" που παρουσιάστηκε στον αρχαιολογικό χώρο των Μυκηνών το 1978. Παράλληλα, στο κέντρο της αίθουσας εκτίθεται ένα καινοτόμο εργαλείο που επινόησε ο Ιάννης Ξενάκης, η "Πολυαγωγία": η συσκευή ήταν ουσιαστικά ένα πολυσύνθετο υπολογιστικό σύστημα δημιουργίας ήχους και μουσικής σύνθεσης. Πρωτοπαρουσιάστηκε το 1977 στη Βόννη και γνώρισε μεγάλη επιτυχία, καθώς είχε την ιδιότητα να μετατρέπει ένα σχέδιο σε ήχο, ανοίγοντας έτσι νέα μονοπάτια μουσικού πειραματισμού.