Ακολουθήστε μας σε μια βόλτα στην οθωμανική Αθήνα

Με αφορμή την ομώνυμη έκθεση που εγκαινιάζεται αυτή την εβδομάδα στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη και λίγο προτού ξεκινήσουν οι οργανωμένες ξεναγήσεις στην πόλη και σε συλλογές μουσείων, η Ιωάννα Γκομούζα περπατάει την Αθήνα αναζητώντας ένα ανατολίτικο παρελθόν, όχι και τόσο μακρινό.

«Ζωγράφιζα τον Παρθενώνα με τη βοήθεια της camera obscura μου, όταν ο ντισντάρ [σ.σ.: φρούραρχος] με ρώτησε τι έκανα με το ασυνήθιστο μηχάνημά μου. Προσπάθησα να του εξηγήσω τοποθετώντας ένα καθαρό φύλλο χαρτιού και βάζοντάς τον να κοιτάξει στην κάμερα. Μόλις είδε το ναό να αντανακλάται ακαριαία στο χαρτί, φαντάστηκε ότι είχα κάνει κάτι μαγικό. Ξανακοίταξε στην camera obscura κάπως άτολμα κι εκείνη τη στιγμή, καθώς έτυχε να περνούν κάποιοι στρατιώτες του μπροστά από το φακό, έκπληκτος τους είδε να περπατούν πάνω στο χαρτί. Έγινε έξω φρενών κι αφού με αποκάλεσε γουρούνι, διάβολο και Βοναπάρτη, μου είπε πως, αν ήθελα, μπορούσα να πάρω μακριά το ναό και όλες τις πέτρες της Ακρόπολης, αλλά ότι ποτέ δεν θα μου επέτρεπε να παγιδεύσω τους στρατιώτες του στο κουτί μου...»

Στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν ο περιηγητής Ντόντγουελ προσπαθούσε να «μυήσει» τον Οθωμανό φρούραρχο της Ακρόπολης στην τέχνη του, η Αθήνα ήταν μια κωμόπολη στα πόδια του Βράχου. Από τη Ρωμαϊκή Αγορά μέχρι το Μοναστηράκι θα έβλεπες παζαρίτες να προωθούν την πραμάτεια τους και ξένους περιηγητές να περιεργάζονται τα καταστήματα, τα καφενεία. Εδώ άλλωστε χτυπούσε η καρδιά της πόλης, εμπορική, θρησκευτική και διοικητική, εδώ θα έβλεπες τον βοεβόδα-διοικητή αλλά και την αφετηρία του αθηναϊκού καρναβαλιού. Τι μνήμες όμως μένουν σήμερα στο σώμα της πρωτεύουσας από εκείνα τα χρόνια;

Για να τις ανακαλύψεις πίσω από τις νεοκλασικές προσόψεις και τις διάσημες αρχαιότητες, ξεκίνα από την Πλάκα. Στο Μνημείο του Λυσικράτους, λ.χ., φαντάσου την εποχή που ορθωνόταν εδώ η Μονή των Καπουτσίνων φιλοξενώντας στον ξενώνα της τον Σατομπριάν αλλά και τον λόρδο Βύρωνα. Λίγα μέτρα πιο κάτω, στη συμβολή της Επιχάρμου με τη Σχολείου, ο τριώροφος πύργος όπου έμενε ο αρχιστράτηγος Ρίτσαρντ Τσορτς είναι από τα ελάχιστα προεπαναστατικά κτίρια που έχουν απομείνει. Η Σχολείου σύντομα βγάζει στην Κυρρήστου και στο Λουτρό των Αέρηδων. Στα 1667, όταν πέρασε από τα μέρη μας ο Εβλιγιά Τσελεμπή, ήταν ένα από τα «τρία ευχάριστα χαμάμια». Σήμερα λειτουργεί πλέον ως μουσείο, χάρη στην εικονική του έκθεση όμως θα σε κάνει να νιώσεις σαν να… φόρεσες πεστεμάλι.

Τους θόλους του μπορείς να τους χαζέψεις και από τη Λυσίου, προσέχοντας λίγο παραπέρα και το παμπάλαιο εκκλησάκι της Αγίας Ζώνης και του Αγίου Σπυρίδωνα. Στη Ρωμαϊκή Αγορά, το Φετιχέ Τζαμί, κρυμμένο αυτό το διάστημα πίσω από σκαλωσιές λόγω εργασιών, υπήρξε το παλιότερο και μεγαλύτερο στην πόλη. Το ήξερες ότι και ο γειτονικός Πύργος των Ανέμων το 18ο αιώνα μετατράπηκε σε μοναστήρι Δερβίσηδων, φιλοξενώντας τις Παρασκευές τον τελετουργικό χορό τους; Ακριβώς απέναντι και δίπλα στο Μουσείο Λαϊκών Οργάνων, η πύλη με τη μαρμάρινη επιγραφή στέκει μοναχικό απομεινάρι του μεντρεσέ, του ιεροσπουδαστηρίου. Στον πλάτανο που υπήρχε στην αυλή του τα μετεπαναστατικά χρόνια, όταν ο χώρος λειτουργούσε ως φυλακή, χρωστάμε την έκφραση «Χαιρέτα μας τον πλάτανο», που έλεγαν όσοι αποφυλακίζονταν.

Το Τζαμί Τζισδαράκη της πλατείας Μοναστηρακίου φαντάζει λογική κατάληξη σ’ αυτήν τη βόλτα – δες και τη συλλογή νεοελληνικής κεραμικής που στεγάζει. Προσωπικά εύκολα θα ξεστράτιζα ξανά προς την Πλάκα: για να χαζέψω την εσωτερική αυλή στο κτίριο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας (Θουκυδίδου 13) και το διώροφο αρχοντικό της οικογένειας των Μπενιζέλων-Παλαιολόγων (Αδριανού 96) που σχεδιάζεται να λειτουργήσει ως μουσείο. Δεν είναι βέβαια ακόμα ανοιχτό, οπότε προς το παρόν θα πρέπει ν’ αρκεστείς στα βασικά: να φωτογραφίσεις το σαχνισί από την οδό Ερεχθέως και να μαντέψεις το χαγιάτι πίσω από τον ψηλό μαντρότοιχο κοιτάζοντας από την Παλαιολόγου Μπενιζέλου. Ο ιστορικός και συνεργάτης της εταιρείας διοργάνωσης θεματικών περιηγήσεων Big Olive Νίκος Νικολαΐδης, πάντως, μου άνοιξε κι άλλες διαδρομές, για το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο στην Ιερά οδό. Πάλαι ποτέ κονάκι του διαβόητου βοεβόδα Χατζή Αλή Χασεκή, διατηρεί ακόμα τη μαρμάρινη κρήνη του – μοναδική πλέον στην πόλη.

Στο πλαίσιο της έκθεσης «Η Αθήνα την οθωμανική περίοδο» (που επιμελείται η Αλίκη Ασβεστά) σχεδιάζονται ξεναγήσεις και στην πόλη και σε συναφείς συλλογές (π.χ. στο Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών στις 11/2). Το αφιέρωμα στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη ανοίγει στις 10/2 με στόχο, όπως μας δήλωσε η διευθύντριά της Μαρία Γεωργοπούλου, «να συστήσει στο κοινό ένα κομμάτι της ιστορίας της Αθήνας πολύ πρόσφατο, πολύ παρόν, που διαρκώς ερευνάται και προσφέρεται για πολλαπλές εμπνεύσεις».

Μέσα από σπάνια βιβλία, χάρτες, χαρακτικά, πίνακες ζωγραφικής, αλλά και αρχαιολογικά ευρήματα της περιόδου (πίπες καπνίσματος και κούπες καφέ από την Αρχαία Αγορά, ένας θησαυρός παράδων από το Νομισματικό Μουσείο) θέλει ν’ ανοίξει παράθυρο γνώσης για την τοπογραφία και την ιστορία της οθωμανικής Αθήνας, τα μνημεία, την αρχιτεκτονική και την καθημερινή ζωή, από τη διοίκηση και το εμπόριο έως τη λατρεία και την εκπαίδευση.