Μία από τις πιο διάσημες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της τελευταίας εικοσαετίας, η Παλαίστρα του γυμνασίου του Αριστοτελικού Λυκείου, ετοιμάζεται να μπει το επόμενο διάστημα στη ζωή των Αθηναίων. Τι μας επιφυλάσσει ο περίπατος στην περιοχή όπου δίδαξε ο ονομαστός φιλόσοφος πριν από 2.350 χρόνια; Η Ιωάννα Γκομούζα ξεναγήθηκε στο πιο γνωστό-άγνωστο αρχαίο τοπόσημο της πόλης και ξέρει ήδη πού θα διαβάζει με τις λιακάδες της άνοιξης τα αγαπημένα της βιβλία.
Μετράω βήματα από τη Βασιλίσσης Σοφίας και τη Ρηγίλλης, αλλά στο χώρο όπου το 1996 ανακαλύφθηκε η Παλαίστρα του Λυκείου του Αριστοτέλη η βαβούρα του κέντρου φαντάζει μακρινή, σαν... δεύτερο βιολί στο σάουντρακ της πόλης. Από το υπερυψωμένο σημείο θέασης που φωλιάζει με το μικρό του ξύλινο αμφιθέατρο ανάμεσα στο Σαρόγλειο και το Βυζαντινό Μουσείο, το βλέμμα χαϊδεύει με περιέργεια το αρχαιολογικό σκάμμα, ωστόσο ο νους ταξιδεύει κιόλας.
Πριν από χιλιάδες χρόνια στο κάδρο δεν υπήρχε φυσικά το Ωδείο Αθηνών, αλλά ο Ιλισός, προς τον Βορρά κυλούσε ο Ηριδανός και ανάμεσά τους, σε αυτήν την ειδυλλιακή ζώνη του Λυκείου (ένα εκτεταμένο προάστιο που πήρε το όνομά του από το ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που βρισκόταν στην περιοχή), εξασκούνταν οι Αθηναίοι οπλίτες κι έφηβοι.
Τα πρωινά παρέα με τους μαθητές και τα απογεύματα μπροστά σε ευρύτερο ακροατήριο θα έβλεπες τον Αριστοτέλη να μιλά πιθανώς για όλα όσα μας κληροδότησε στα συγγράμματά του (ζητήματα υπαρξιακά αλλά και καθημερινά, για τον επιστητό κόσμο, τη λογική και την ηθική οντότητα του ανθρώπου) και αργότερα τον διάδοχό του, τον Θεόφραστο.
«Τα τρία μεγάλα γυμνάσια της αρχαίας Αθήνας ιδρύθηκαν στην αρχαϊκή εποχή, στα προάστια της Ακαδημίας, του Λυκείου και του Κυνοσάργους. Αρχικά ήταν χώροι άθλησης και σταδιακά εξελίχτηκαν σε πνευματικά κέντρα. Εδώ ήρθε το 335 π.Χ. ο Αριστοτέλης, μίσθωσε ορισμένα οικήματα και ίδρυσε τη σχολή του» μου ανέφερε η αρχαιολόγος-υπεύθυνη του χώρου Νίκη Σακκά. Τα αρχαιολογικά κατάλοιπα πενιχρά, δύσκολο να καταλάβεις ότι βρίσκεσαι σε έναν από τους σημαντικότερους τόπους της Ιστορίας του ανθρώπινου πνεύματος. Οι ενημερωτικές πινακίδες όμως που τοποθετούνται αυτές τις ημέρες θα αναλάβουν να σε κατατοπίσουν. καταρχάς για τα αρχαία γυμνάσια, τη φιλοσοφία και τον Αριστοτέλη.
Κι όταν κατηφορίσεις περιμετρικά, θα σε πάρουν οι μυρωδιές από δεντρολίβανα, λεβάντες, ρίγανη, θυμάρι, ελιές, ροδιές... Οι κίτρινες καζάνιες είναι ήδη ανθισμένες, αλλά σκέψου την άνοιξη: να κάθεσαι στα παγκάκια και να ατενίζεις την Παλαίστρα. Ο αναπλασμένος χώρος απλώνεται σε εντεκάμισι στρέμματα. Η παλαίστρα για την προπόνηση στην πάλη, την πυγμή και το παγκράτιο διαρθρώνεται γύρω από μια αυλή με στοές, πίσω από τις οποίες αναπτύσσονται με συμμετρία ορθογώνια δωμάτια. «Πληροφορίες για την πιθανή χρήση των χώρων αντλούμε από τον Βιτρούβιο και το έργο του “Περί αρχιτεκτονικής”», διευκρινίζει η κ. Σακκά. Σύμφωνα με τον Ρωμαίο αρχιτέκτονα, λοιπόν, η μεγαλύτερη αίθουσα στο κέντρο της βόρειας πλευράς ταυτίζεται με το εφηβείον που προοριζόταν για διαλέξεις. Δυτικά και ανατολικά του χωροθετούνταν το ελαιοθέσιον, όπου οι αθλητές άλειφαν το σώμα τους με λάδι, το κονιστήριον όπου κυλιόνταν οι παλαιστές και το κωρυκείον για προπόνηση σε δερμάτινους σάκους γεμισμένους με αλεύρι ή άμμο.
Πιο εύληπτα φαίνονται τα ευρήματα κάτω από τα προστατευτικά στέγαστρα: η δεξαμενή ψυχρού λουτρού του 1ου μ.Χ., το πηγάδι του 4ου π.Χ. αιώνα και τα θερμά λουτρά της ρωμαϊκής εποχής με τα υπόκαυστα. Η ανάδειξη στοχεύει στο να καταστεί το μνημείο αναγνώσιμο μέσα από ήπιες παρεμβάσεις. Έτσι, έχουν γίνει περιορισμένες συμπληρώσεις σε σημεία όπου η τοιχοποιία είναι πολύ χαμηλή, ενώ έχουν δημιουργηθεί υποδηλώσεις της όπου δεν σώζεται καθόλου. Στη συντροφιά μας έχει έρθει και η Ελένη Μπάνου, η επικεφαλής της αρμόδιας Γ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, και η συζήτηση αναπόφευκτα στρέφεται στους συμβολισμούς του χώρου. «Λύκειο σημαίνει διανόηση», τονίζει. «Ο Αριστοτέλης είναι πανεπιστήμων νους. Για τη σημερινή κοινωνία λοιπόν, που λίγο έχει χάσει το αξιακό της σύστημα, η ταυτοποίηση του χώρου μάς κάνει να εντρυφήσουμε στις αξίες που αντιπροσωπεύουν τα συγγράμματά του, ώστε οι σύγχρονοι Αθηναίοι να γίνουν πολίτες κατά την αριστοτελική έννοια: ενεργοί στα κοινά, με δικαιώματα αλλά και υποχρεώσεις».
Η ανοιχτή πόρτα προς τον περιβάλλοντα χώρο του διπλανού Βυζαντινού Μουσείου με κάνει να σκέφτομαι την εποχή που το πέρασμα από τη Βασιλίσσης Σοφίας στη Βασιλέως Κωνσταντίνου θα είναι αφορμή για να «χάσεις» και όχι για να κερδίσεις χρόνο. Πώς θα ήθελαν άραγε οι συνομιλήτριές μου να λειτουργήσει το Λύκειο στη συνείδησή μας; «Ως χώρος αναψυχής με την κυριολεκτική έννοια. Να δεις τα αρχαία, να ηρεμήσεις, να διαβάσεις. Να δώσει κίνητρο για σκέψη αλλά και για ένα ταξίδι από τον αρχαίο κόσμο στο βυζαντινό δίπλα».
