Μετά τα «Sugartown: Οι Γαμπροί» και «Sugartown: Η Επόμενη Μέρα», ο γνωστός Έλληνας ντοκιμαντερίστας ανηφορίζει από την Ζαχάρω προς τη Μακεδονία και προς το υδροηλεκτρικό φράγμα του Ιλαρίωνα. Δίπλα ακριβώς στο γιγαντιαίο αυτό αναπτυξιακό έργο, το οποίο ύστερα από πολύ καιρό έφτασε πια στην ολοκλήρωσή του, η αρχαιολόγος Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη διευθύνει μια πολυετή ανασκαφή, η οποία έχει φέρει στο φως μια σειρά από σημαντικά αρχαιοελληνικά ευρήματα. Η έναρξη λειτουργίας του φράγματος θα πνίξει με νερά την περιοχή, όπως και τον αρχαιολογικό χώρο. Ο Κίμωνας Τσακίρης μιλά για την απέλπιδα προσπάθεια της πείσμονος επιστήμονα που πρωταγωνιστεί στην «Αρχαιολόγο» του, για την τεχνολογική πρόοδο και την προσωπική ευθύνη που έχουμε απέναντι στα πράγματα.
Από πού ξεκίνησε η ιδέα της ταινίας; Από το βασικό «δραματικό» γεγονός (την ανασκαφή δίπλα στο φράγμα του Ιλαρίωνα) ή από τον πρωταγωνιστή του (την αρχαιολόγο Γεωργία Καραμήτρου – Μεντεσίδη);
Η πρώτη συνάντηση με την Γεωργία Καραμήτρου – Μεντεσίδη έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην απόφαση μου να γυρίσω αυτό το ντοκιμαντέρ. Η καθαρότητα της σκέψης και του λόγου της και η δύναμη που βγάζει από μέσα της με έκαναν να νιώσω ότι έχω ένα δυνατό χαρακτήρα που μπορεί να λειτουργήσει ως «συνδετικός κρίκος» μιας ιστορίας που δεν ήθελα να περιορίζεται στις αρχαιολογικές ανασκαφές, αλλά να μας οδηγεί από το πολιτισμικό, στο φυσικό και στο κοινωνικό περιβάλλον της περιοχής. Μέσα από την Γεωργία και γύρω από το φράγμα χτίζουμε ένα παζλ απόψεων, προσώπων και καταστάσεων που θεωρώ ότι αποτελεί μια μικρογραφία της Ελλάδας και της 'κατάστασης των πραγμάτων' σήμερα.
Επιλέξατε την ίδια σκηνοθετική προσέγγιση με τα δυο «Sugartown» ντοκιμαντέρ ή εδώ δοκιμάσατε κάτι διαφορετικό;
Το πρώτο «Sugartown» αφηγείται ευθύγραμμα μια σουρεαλιστική ιστορία με ιδιαίτερους πρωταγωνιστές που αποφασίζουν να πραγματοποιήσουν ένα αμφιλεγόμενο ταξίδι. Το δεύτερο «Sugartown» αφηγείται μια ιστορία που δεν είναι ευθύγραμμη αλλά προσπαθεί μέσα από διαφορετικούς χαρακτήρες και καταστάσεις να παρουσιάσει τη λειτουργία της τοπικής κοινωνίας και των θεσμών μετά από μια μεγάλη καταστροφή – τις πυρκαγιές του 2007. Αν και έχουν διαφορετική δομή και τα δυο μιλάνε για τη «συλλογική ευθύνη» μιας κοινωνίας και πιστεύω ότι διαβλέπουν όσα ακολούθησαν στην Ελλάδα. Στην «Αρχαιολόγο» με απασχολεί πια το θέμα της «προσωπικής ευθύνης» που αναλαμβάνει ο καθένας μας, της μάχης που δίνει μέσα στο περιβάλλον μιας χώρας που περιγράψαμε στα δυο «Sugartown». Εδώ βέβαια το στοίχημα είναι πιο σύνθετο γιατί ήθελα να συνδυάσω το ταξίδι της Γεωργίας μέσα στο χρόνο (ξεκίνησε να δουλεύει στην περιοχή το 80') μέχρι την τελική μάχη καριέρας της (η τελευταία ανασκαφή) και παράλληλα να μιλήσω για τις επιπτώσεις του φράγματος στο πολιτισμικό, φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον της περιοχής. Η Γεωργία λέει την ιστορία της, ενώ παράλληλα είναι η «οδηγός» μας σε πτυχές πέρα της αρχαιολογίας. Η ταινία αυτή είναι μια πιο σύνθετη «παρτιτούρα», διατηρεί αρκετά στοιχεία από τις προηγούμενες δουλειές μας, νομίζω όμως ότι εδώ έχουμε εξελίξει τα εκφραστικά μας μέσα.
Μπορεί η τεχνολογική πρόοδος να σεβαστεί απολύτως την ιστορία και την παράδοση χωρίς να απαιτηθεί ένα εξίσου υψηλό τίμημα;
Η ταινία δεν παίρνει θέση ενάντια στην «τεχνολογική πρόοδο» ή σ' αυτό που λέμε «ανάπτυξη» αλλά τονίζει το κόστος που έχει όταν γίνεται κοντόφθαλμα και σπασμωδικά. Αναφορικά με τις ανασκαφές θα μπορούσαν να έχουν ολοκληρωθεί πολύ νωρίτερα, να μην υπάρχει αυτός ο αγώνας με το χρόνο και η κοινή πεποίθηση ότι πολλά πιθανά ευρήματα χάθηκαν στον πάτο μιας τεχνητής λίμνης. Δεν καταλαβαίνω γιατί θα πρέπει να διαλέξουμε ανάμεσα στην τεχνολογική πρόοδο και στον σεβασμό στην ιστορία. Αν δούμε το θέμα ακόμα πιο πρακτικά η κατάσταση έχει ως εξής. Η δημιουργία του φράγματος και της τεχνητής λίμνης αφαιρεί χιλιάδες στρέμματα αγροτικής γης και στερεί από τους κατοίκους μιας πολύ φτωχής περιοχής όπως η Δυτική Μακεδονία, το μοναδικό τους εισόδημα. Για να τους χρυσώσουν το χάπι τους λένε ότι η λίμνη θα φέρει τουρισμό στην περιοχή. Πριν την δημιουργία της λίμνης όμως δεν έχουν μεριμνήσει για να γίνει αποψίλωση, έτσι ολόκληρα δάση πνίγονται με συνέπεια το ξύλο να σαπίσει μέσα στο νερό και να αρχίσουν οι εκκλήσεις μεθανίου (μίνι φαινόμενο θερμοκηπίου). Επίσης, αν κάποιοι τουρίστες πάνε για ράφτινγκ στη λίμνη είναι πιθανό να μπλέξουν στις κορυφές των δέντρων που φτάνουν μέχρι την επιφάνεια. Η αξιοποίηση των αρχαιολογικών χώρων τουριστικά αλλά και επιστημονικά (επισκέψεις ξένων πανεπιστημίων) μάλλον θα έφερνε περισσότερα έσοδα στην περιοχή που θα διατηρούσε και τις αγροτικές της εκτάσεις. Έτσι, ναι μεν η περιοχή θυσιάζεται για το «κοινό καλό», για να συνεχίσουμε να έχουμε ρεύμα, κάτι που το θέλουμε όλοι, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα έπρεπε να υπάρχει ένα ρεαλιστικό σχέδιο για την τοπική κοινωνία και ότι οι άνθρωποι εκεί έπρεπε να αφεθούν στο έλεος άλλης μιας μετανάστευσης. Η συζήτηση «πρόοδος» vs «παράδοσης» δεν έχει νόημα όταν βιώνεις ο ίδιος μια τόσο δραστική αλλαγή.
«Το περιβάλλον είναι ένα και δεν πρέπει να το διαχωρίζουμε» λέει η κυρία Καραμήτρου. Συμφωνείτε με τη δήλωσή της και πιστεύετε πως αυτή εμπεριέχει μια άμεση πολιτική θέση;
Αυτή η θέση με εκφράζει απόλυτα, υπάρχει μέσα σε αρκετές δουλειές που έχω κάνει (όπως στο δεύτερο «Sugartown» που αναφέραμε πριν) και δεν την βλέπω τόσο ως άμεση πολιτική θέση αλλά ως στάση ζωής πολύ κοντά σε όσα λέει ο Νίκος Καζαντζάκης στην «Ασκητική» του. Οι άνθρωποι είμαστε κομμάτι του συνόλου της φύσης και το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον μας αποτελούν μικρά ποτάμια στη συνολική πορεία του πλανήτη. Αν το αντιληφθούμε νομίζω ότι οι επιλογές μας θα αρχίσουν να είναι διαφορετικές. Δυστυχώς δεν είμαι αισιόδοξος για μια τέτοια εξέλιξη.
Η ταινία παρακολουθεί την ιστορία της ανασκαφής και της έναρξης λειτουργίας του φράγματος όσο αυτές εξελίσσονται. Πόσο πιστή στο σενάριό της παρέμεινε λοιπόν και πόσο αυτοσχεδιάσατε κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων;
Την κυρία Καραμήτρου την συνάντησα για πρώτη φορά στα μέσα Ιουνίου του 2012. Χρειαστήκαμε δυο εβδομάδες για να οργανώσουμε το συνεργείο, τις άδειες κτλ. Αρχές Ιουλίου βρεθήκαμε στην Αιανή. Το πρώτο μας γύρισμα ανασκαφής, είναι και το πρώτο που παρουσιάζεται στην ταινία (σ' ένα μικρό αρχαιολογικό χώρο). Η ανακοίνωση της έμφραξης του φράγματος είχε ήδη γίνει από την ΔΕΗ και γίνεται πραγματικότητα μια εβδομάδα μετά (όπως φαίνεται και στην ταινία). Η θερμοκρασία αγγίζει τους 40 βαθμούς κάτι που καθιστά πολύ δύσκολο το ανασκαφικό έργο, ενώ υπάρχουν ήδη προβλήματα λόγο έλλειψης εργατών (δεν έχουν ανανεωθεί οι συμβάσεις τους). Η κυρία Καραμήτρου έχει μείνει με λίγους ανθρώπους και καλείται να αντιμετωπίσει πέρα από την έλλειψη χεριών και την αίσθηση του τετελεσμένου που έχει επικρατήσει στο συνεργείο της αλλά και στους ντόπιους κατοίκους. Το προσπαθεί όμως και τις ώρες που δεν μπορούν να ανασκάψουν (λόγο της θερμοκρασίας) μας «ξεναγεί» στην περιοχή που παράγεται το μεγαλύτερο ποσοστό ενέργειας της Ελλάδας (τα λιγνιτωρυχεία της Δυτικής Μακεδονίας). Ακόμα και η κατάληψη των κατοίκων που γίνεται πιο μετά αλλά και η τελευταία συνέντευξη στην Ακρόπολη της Αιανής (εκεί που ξεκίνησαν όλα) κινηματογραφήθηκαν και παρουσιάζονται με την ίδια σειρά μέσα στην ταινία. Μετά την τελευταία συνέντευξη άρχισε να βρέχει...
Βρίσκετε κοινά στοιχεία ανάμεσα στο σινεμά και την αρχαιολογία;
Ναι, κυρίως με το ντοκιμαντέρ: όπως οι αρχαιολόγοι ψάχνουν για ευρήματα και προσπαθούν να κατανοήσουν την πραγματική ζωή των ανθρώπων που έζησαν στο παρελθόν, εμείς πάμε σε διάφορα μέρη για να «ανασκάψουμε ανθρώπους», να καταγράψουμε τις ιστορίες τους και να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε όλη αυτή την ανθρώπινη περιπέτεια που συνεχώς αλλάζει αλλά και επαναλαμβάνεται μέσα στην ιστορία. Και η δουλειά του αρχαιολόγου όπως και η δουλειά του σκηνοθέτη είναι μια μοναχική υπόθεση. Μπορεί να δουλεύεις με μια μεγάλη ομάδα, αλλά τελικά η απόφαση για το που θα ανασκάψεις είναι πάντα καθαρά προσωπική.
