Μερικές σκέψεις με αφορμή δυο project του ΝΕΟΝ, το «This progress» του Tino Sehgal στη Ρωμαϊκή Αγορά και την «Προσωρινή Ακαδημία Τεχνών» στο Περιστέρι.
Κυριακή μεσημέρι στη Ρωμαϊκή Αγορά. Μπαίνοντας στον αρχαιολογικό χώρο ένα κοριτσάκι μας πλησιάζει και μας ρωτάει τι σημαίνει πρόοδος. Βλέποντάς μας να καθυστερούμε να απαντήσουμε δίνει τη δική της απάντηση προσπαθώντας να προχωρήσει την κουβέντα. Όλα γίνονται επί τροχάδην γιατί λίγα μέτρα πιο κάτω μας περιμένει ο επόμενος συζητητής, λίγο μεγαλύτερος σε ηλικία, και μετά ο επόμενος, ακόμη μεγαλύτερος σε ηλικία και σε 10 περίπου λεπτά έχουμε ολοκληρώσει τη βόλτα στο χώρο συζητώντας περί προόδου, προσωπικής βελτίωσης και ονείρων. Αυτή η προσωπική εμπειρία κάθε θεατή συνιστά το έργο του Tino Sehgal «This progress» που παρουσιάστηκε από τον οργανισμό ΝΕΟΝ.
Άλλοτε με μια αφελή και ιδεολογικά αμφιλεγόμενη επιχειρηματολογία (επιμένοντας π.χ. ότι η πρόοδος είναι μια ατομική υπόθεση που εξαρτάται από την αυτοβελτίωση του καθενός ανεξαρτήτως του τι συμβαίνει στον κόσμο), άλλοτε δηκτικοί (μου έγινε π.χ. παρατήρηση για το πώς το επάγγελμα του δημοσιογράφου δεν σου επιτρέπει να αφεθείς στη συζήτηση γιατί θες πάντα να είσαι στην τσίτα και να παρατηρείς!), άλλοτε προτείνοντας μια ωραιοποιημένη νοσταλγική επιστροφή στις μνήμες των παιδικών χρόνων και τις υπαίθρου, οι συνομιλητές μου με έκαναν να επιταχύνω το βήμα μου και να εκτελέσω διεκπεραιωτικά τη συζήτηση.
Όταν ο Sehgal παρουσίασε το «This progress» στο Μουσείο Guggenheim άδειασε απ’ όλα τα έργα τη διάσημη σπείρα του μουσείου παρασύροντας τους βιαστικούς τουρίστες να χαμηλώσουν το βήμα τους πιάνοντας συζήτηση (πάντα βέβαια κρατώντας την ίδια χρονικά πιεστική συνθήκη που δίνει μια αίσθηση γραμμής παραγωγής). Έδωσε με τον τρόπο αυτό μια δική του ανάγνωση της θεσμικής κριτικής υιοθετώντας παράλληλα στοιχεία της σχεσιακής αισθητικής δοκιμάζοντας ταυτόχρονα τις αντοχές της. Στο περιβάλλον της Ρωμαϊκής Αγοράς όμως, εν μέσω μιας Ελλάδας όπου η πρόοδος μοιάζει πανάκεια και οι αρχαιότητες μέρος μιας ακόμη σκηνοθετημένης αλλαγής παραστάσεων (βλ. Αμφίπολη, επιστροφή μαρμάρων Παρθενώνα), το «This progress» είναι δύσκολο να ειδωθεί αποκομμένο από το πλαίσιο της κρίσης και κινδυνεύει να διαβαστεί σαν μιας αφελής και κοινότυπη αναβίωση της αξίας της διαλογικής διαδικασίας και του περιηγητή-φιλόσοφου. Το πιο ενδιαφέρον κομμάτι του έργου αποκαλύπτεται αν αφήσεις στην άκρη το ίδιο το περιεχόμενο της συζήτησης και την άτοπη σε σχέση με το πλαίσιο της σημερινής Ελλάδας αμπελοφιλοσοφία περί προόδου. Έγκειται κατά τη γνώμη μου στα δυσδιάκριτα όρια και τις συγκρούσεις που προκύπτουν σε διάφορα επίπεδα: ανάμεσα στο τι είναι σκηνοθετημένο και τι όχι, στο πού αρχίζει και πού τελειώνει η περφόρμανς του θεατή και πού του συνομιλητή του, στο πώς η έντονη αίσθηση της γραμμής παραγωγής διαταράσσει την απόλαυση μιας αρχαιολογικής βόλτας ή ενός διαλόγου.
Πολλά έχουν γραφτεί για τη θεσμική κριτική στο έργο του Sehgal σε σχέση με την άυλη υπόσταση των έργων του και τις περιπλοκές που δημιουργεί αυτή ως προς το πώς π.χ. πωλείται ένα τέτοιο έργο (χωρίς καθόλου να ακυρώνει την αγοραστική του αξία). Στα καθ’ ημάς πάντως η άυλη αυτή υπόσταση αποτελεί κι ένα μάθημα για το τι μπορεί να σημαίνει ο ταλαίπωρος όρος δημόσια τέχνη και πόσο… βλαβερή μπορεί να σταθεί η τελευταία για το φυσικό περιβάλλον, για να θυμηθούμε την άδικη λαϊκίστικη επίθεση στον Δημήτρη Δασκαλόπουλο και στην πρότασή του για τη φιλοξενία έκθεσης στον Εθνικό Κήπο που έφτασε στο Συμβούλιο της Επικρατείας.
Την ίδια στιγμή πάντως με το πολυδιαφημισμένο έργο του Sehgal, στο ισόγειο μιας πολυκατοικίας κάπου στο Περιστέρι, έτρεξε για 2 εβδομάδες (πολύ πιο αθόρυβα και χωρίς την προώθηση και το visibility που πιστεύω ότι του άξιζε) ένα άλλο project στο πλαίσιο του προγράμματος δημόσιας τέχνης του ΝΕΟΝ, που τέσταρε με επίκαιρο και ουσιαστικό για το τοπικό πλαίσιο τρόπο τις ανθρώπινες σχέσεις. Ο λόγος για την «Προσωρινή Ακαδημία Τεχνών» σε επιμέλεια της Ελπίδας Καραμπά. Έχοντας μελετήσει συστηματικά έργα που εμπλέκουν την εκπαιδευτική διαδικασία διεθνώς, στο πλαίσιο και της λεγόμενης εκπαιδευτικής στροφής στην τέχνη, η Καραμπά έστησε για το διάστημα αυτό μια κανονική σχολή τεχνών στελεχωμένη με καταξιωμένους εικαστικούς και δημιουργούς από διαφορετικά πεδία δωρεάν για τους κατοίκους του δήμου κατόπιν δήλωσης συμμετοχής και με συγκεκριμένο αριθμό θέσεων.
Ένα εγχείρημα που εμπεριείχε στοιχεία κριτικής ή και παρωδίας της «Ακαδημίας» (από το όνομα και τη γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε ως την παροχή πτυχίου στο τέλος) προσφέροντας παρόλα αυτά μια επαγγελματική, στοχευμένη εναλλακτική στα κλασικά μαθήματα καλλιτεχνικών των δήμων.
Στη διάρκεια της η «Ακαδημία», πέρα από τα μαθήματα, άνοιξε και προς το κοινό με μια σειρά events (ζωντανή βιβλιοθήκη, προβολές), τα οποία παρόλα αυτά δεν επικοινωνήθηκαν κατά τη γνώμη μου αρκετά και δεν συγκέντρωσαν ιδιαίτερα το ενδιαφέρον του κοινού της τέχνης και της καλλιτεχνικής κοινότητας. Το τελευταίο βέβαια είναι ενδεικτικό της ήδη διαπιστωμένης έλλειψης ενδιαφέροντος της τοπικής σκηνής για αντίστοιχα εγχειρήματα.
Μιλώντας με τους μαθητές της σχολής στις ανοιχτές ημέρες λίγο πριν το κλείσιμο της Ακαδημίας διαπίστωσα ότι η εμπειρία αυτή, παρότι για όλους αποδείχθηκε εντελώς διαφορετική από αυτό που περίμεναν, υπήρξε αποκαλυπτική. Οι περισσότεροι τόνισαν ότι τους άλλαξε τον τρόπο που σκέφτονται για την τέχνη αλλά και γενικότερα. «Σπάσανε κουτάκια του μυαλού, ανοίχτηκαν νέοι ορίζοντες, πήραμε μαθήματα ζωής» ήταν μερικές από τις φράσεις που επαναλάμβαναν αρκετά διαφορετικοί μεταξύ τους άνθρωποι. Σε ένα δήμο όπου η δημόσια τέχνη για πολλούς άρχιζε και τελείωνε στα μεταλλικά σοσιαλιστικού ρεαλισμού γλυπτά που βλέπεις βγαίνοντας από το μετρό και στις εκθέσεις χειροτεχνίας σαν αυτή που πετύχαμε στην πολυτελή αίθουσα του δήμου δίπλα, η σημασία μιας τέτοιας παρέμβασης είναι σίγουρα σημαντική και θα μπορούσε να αξιοποιηθεί περαιτέρω.
Οι σπουδαστές συναίνεσαν με την εγγραφή τους ότι αποτελούν και οι ίδιοι μέρος ενός καλλιτεχνικού προγράμματος-θεάματος και στη διάρκεια των μαθημάτων «σκηνοθετήθηκαν» συχνά εντάσεις από μέρους των καθηγητών προκειμένου να καταρρίψουν τις βεβαιότητες των σπουδαστών και τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται την τέχνη και την ενασχόλησή τους με αυτήν. Χωρίς να συνιστά βέβαια έργο όπου επιλέγονται επί τούτου συγκεκριμένα γκρουπ ατόμων προκειμένου να διερευνηθούν οι συμπεριφορές και οι δυναμικές που προκύπτουν (όπως π.χ. το Them του Artur Zmijewski όπου 4 αντιπροσωπευτικά γκρουπ του πληθυσμού της Πολωνίας, από νεοναζιστές μέχρι Εβραίους έφηβους, κλήθηκαν να φτιάξουν το καθένα το δικό τους καλλιτεχνικό σύμβολο), η «Ακαδημία» αποτέλεσε ένα πρωτόγνωρο για τα τοπικά δεδομένα πείραμα που προσφέρει υλικό για σκέψη σε διάφορους τομείς. Το πού τελειώνει η εκπαιδευτική λειτουργία της «Ακαδημίας» και μετατρέπεται η ίδια σε καλλιτεχνικό έργο δεν είναι σαφές και έχει ενδιαφέρον να διερευνηθεί (ετοιμάζεται μάλιστα και ένα σχετικό βιβλίο). Η έλλειψη βεβαιότητας, οι συγκρούσεις που εμπεριέχει και το γεγονός ότι δεν είναι εύκολα κατατάξιμη πάντως επιβεβαιώνουν τον ερευνητικό χαρακτήρα της Ακαδημίας και αποτελούν μέρος της αξίας της.
