Ακολουθώντας το άρωμα των ανατολικών καπνών

Ένοχα εθιστικός αλλά και καθοριστικά προσοδοφόρος, ο καπνός έχει συνδεθεί άρρηκτα με τη διαδρομή της νεότερης Ελλάδας. Η έκθεση «Καπνός / Tobacco. 101 σημειώσεις για τα ανατολικά καπνά» στο Μουσείο Μπενάκη παρακολουθεί τη διαδρομή του προσκαλώντας μας σ’ ένα ταξίδι γεμάτο μυρωδιές, ιστορίες κοινωνιών και αγώνων.

Χρησιμοποιήθηκε ως καλλωπιστικό φυτό, βρήκε εφαρμογές στην αρωματοποιία, αιώνες πριν θεωρήθηκε… ευεργετικός για το αναπνευστικό (!) αλλά εξίσου νωρίς η χρήση του διώχθηκε με αφορισμούς ακόμα και με την απειλή απαγχονισμού! Τσιγάρο ατέλειωτο η διαδρομή του καπνού, η έκθεση όμως που φιλοξενεί έως 31/8 το Μουσείο Μπενάκη εστιάζει στα περίφημα ανατολικά καπνά, που πρωταγωνίστησαν στις διεθνείς αγορές έως τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και καθόρισαν πολυδιάστατα την πορεία της χώρας. «Ο καπνός σκιαγραφεί ένα μεγάλο μέρος της νεότερης ελληνικής ιστορίας» μου επεσήμανε ο επιμελητής της έκθεσης Σπύρος Φλεβάρης. «Συνετέλεσε στην ανάπτυξη πόλεων όπως η Καβάλα, η Δράμα, η Ξάνθη, η Θεσσαλονίκη, αλλά και της βιομηχανίας, του εμπορικού και τραπεζικού κλάδου. Πυροδότησε τη δημιουργία του εργατικού κινήματος αφού οι καπνεργάτες ήταν από τους πρώτους οι οποίοι οργανώθηκαν συνδικαλιστικά και προσπάθησαν δυναμικά να κατοχυρώσουν εργασιακά δικαιώματα».

Μάρτυρας άσβεστος της προσφοράς τους τα δημοσιεύματα της εποχής, όπως αυτό για το Πρωτόκολλο, την πρώτη συλλογική σύμβαση εργασίας στον ελλαδικό χώρο που υπέγραψαν μετά τον αγώνα του 1914 – αναπόφευκτες οι συγκρίσεις έναν αιώνα μετά… Κι ακόμα, οι εικόνες της αιματοβαμένης απεργίας του '36 στη Θεσσαλονίκη οι οποίες ενέπνευσαν τον «Επιτάφιο» του Ρίτσου. «Η εργασία στο χώρο υπήρξε καταλυτική και στο θέμα των προσφύγων. Όπως διαβάζουμε στα πρακτικά της Βουλής του 1946: “Εάν δεν υπήρχε ο καπνός, δε θα ήτο δυνατόν να αντιμετωπιστεί το δημογραφικό πρόβλημα, το οποίο προέκυψεν μετά τη μικρασιατικήν συμφοράν. Ο εποικισμός της Μακεδονίας και της Θράκης κατά το 1922 εστηρίχθη μόνο εις τον καπνόν”». Μια πιο προσεκτική ματιά στο διάγραμμα του Εθνικού Οργανισμού Καπνού σε υποψιάζει για τη συμβολή τους στο διπλασιασμό σχεδόν της εγχώριας παραγωγής μέσα σε ένα χρόνο αλλά και για την επίδραση που είχαν οι προσαρτήσεις της Μακεδονίας και τμημάτων της Θράκης.

Από τη βόρεια Ελλάδα, άλλωστε, όπου καλλιεργούνται τα ανατολικά καπνά, ξεκίνησε η ιδέα της έκθεσης, από τη «συνάντηση» του επιμελητή με τα εγκαταλειμμένα σήμερα επιβλητικά καπνομάγαζα της Καβάλας και τα αρχοντικά σε νεογοτθικό και αρ νουβό ύφος που ξεφυτρώνουν ανάμεσα στις σύγχρονες πολυκατοικίες. Όχι τυχαία βέβαια. Οι εμπορικές επαφές με το εξωτερικό μπόλιασαν με ευρωπαϊκό αέρα τα καπνεργατικά κέντρα στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα επηρεάζοντας, στο πλαίσιο και του επιχειρηματικού ανταγωνισμού, την αρχιτεκτονική των επαγγελματικών εγκαταστάσεων και των κατοικιών των καπνεμπόρων όπως και άλλες όψεις της καθημερινότητας. Η Καβάλα της εποχής είχε 150 ραφτάδικα, ενώ η άρχουσα τάξη είχε το tennis club της πλάι στα καπνομάγαζα. Το μενού της νυχτερινής ζωής περιλάμβανε ακόμα και παρισινά μπαλέτα, ενώ στη Μεγάλη Λέσχη της πόλης, που αρχιτεκτονικά παρουσιάζει πολλά κοινά στοιχεία με το βιενέζικο Musikverein, το ρυθμό έδιναν οι χοροί και τα κεφάτα μπαλ μασκέ.

Όλο αυτό το «ταξίδι», από το σπόρο του καπνού και τις βελόνες του μπουρλιάσματος στο χωράφι, στην τόγκα και το σεντούκι της εμπορικής επεξεργασίας κι από τις πολυώροφες καπναποθήκες έως τα πακέτα των τσιγάρων, αναπτύσσεται σε δύο παράλληλες διαδρομές. Η πληροφορία αναδύεται εσωτερικά σε μια κυματοειδή παράταξη από μπάνερ, ενώ στις περιφερειακές βιτρίνες και στο κέντρο της αίθουσας εκθέματα από μουσεία, αρχεία και συλλογές δίνουν «σάρκα και οστά» στην αφήγηση. Ο κατάλογος του 1902 της εταιρείας Χέρτζογκ φέρ’ ειπείν ήρθε από τη Νέα Υόρκη, από την ενενηντάχρονη κυρία Κούφλερ, σύζυγο του διευθυντή της εταιρείας. Η τοιχογραφία στον προθάλαμο της έκθεσης, με στιγμιότυπα από το καπνοχώρι Παπαδάτες, αποτελεί αναπαραγωγή του μνημειακού φρέσκο που κοσμεί την κεντρική σάλα του Σουηδικού Μονοπωλίου Καπνού στη Στοκχόλμη! Οι διαφημιστικές αφίσες, οι καλαίσθητες συσκευασίες και οι συχνά σκανδαλιστικές κάρτες τσιγάρων που απεικονίζουν ρετρό κορίτσια σε αισθησιακές πόζες, μαρτυρούν την αισθητική της διαφήμισης και τα ισχυρά έμφυλα στερεότυπα που συνδέονταν με το κάπνισμα. Με περισσή προσοχή όμως θα σταθείς και μπροστά στις ταμπακέρες-έργα τέχνης ή τις σημειώσεις του καπνέμπορου Πετρίδη για τις παχυλές τραπεζικές καταθέσεις του. «Τι με γοήτευσε σ’ αυτό το “ταξίδι”; Τα αρώματα», μου ανέφερε πριν χωριστούμε ο Σπύρος Φλεβάρης. «Μπαίνοντας στην έκθεση μυρίστε στην πρώτη προθήκη τα καπνά Κατερίνης και τον μπασμά Ξάνθης και θα καταλάβετε γιατί ήταν τέτοια η πορεία τους».