Η διερεύνηση της αποικιοκρατίας, η επανανακάλυψη της ιστορικής πρωτοπορίας μη δυτικών εικαστικών σκηνών και η σχέση αρχιτεκτονικής και ιστορικής μνήμης επανέρχονται στη φετινή Μπιενάλε του Βερολίνου, η οποία επιλέγει να στρέψει το βλέμμα στην παραγκωνισμένη από τη νέα καλλιτεχνική αφήγηση δυτική πλευρά της πόλης.
Διαβάζοντας το εισαγωγικό κείμενο του επιμελητή Juan A. Gaitan καθισμένη στο cafe του κέντρου τέχνης KW, που φιλοξενεί όπως κάθε χρόνο ένα κομμάτι της Μπιενάλε, φέρνω στο μυαλό μου –με νοσταλγία είναι η αλήθεια– το ’70s μονομπλόκ κτίριο του Palast der Republik που είχε στεγάσει τη βουλή της Ανατολικής Γερμανίας λίγο πριν από την αμφιλεγόμενη κατεδάφισή του, με τους σκονισμένους χάλκινους καθρέφτες της επιφάνειάς του να αντανακλούν ένα Βερολίνο σε οικοδομικό οργασμό… Μπορεί η διατήρηση ενός τόσο συμβολικού κτιρίου να είχε πρακτικά προβλήματα, σίγουρα όμως η κατεδάφισή του και η επιλογή να ανακατασκευαστεί το παλιό πρωσικό παλάτι που υπήρχε στη θέση του πριν από τον πόλεμο είναι μια σαφής ιδεολογική επιλογή.
Η προσπάθεια να κρυφτούν τα τραύματα του πρόσφατου παρελθόντος μέσω της ανάδειξης της νεοκλασικής κληρονομιάς είναι μία μόνο από τις πτυχές των συγκρούσεων που κρύβονται σε αυτή την πόλη-εργοτάξιο, με τους τεράστιους γερανούς να κυριαρχούν στο κέντρο και κάθε χρόνο νέες γειτονιές να παραδίδονται στο gentrification. Από την εποχή που η απλησίαστη σήμερα οδός Augustrasse στο Mitte, όπου βρίσκεται η KW, ήταν γεμάτη άδεια κτίρια προσφέροντας το ιδανικό κέλυφος στους επιμελητές της 3ης Μπιενάλε για μια έκθεση-περίπατο κατά μήκος του δρόμου ως τον προ τετραετίας «αποχαιρετισμό» στην αθώα εποχή του Kreuzberg, ακόμη και ένας σταθερός επισκέπτης της Μπιενάλε αντιλαμβάνεται τους ρυθμούς με τους οποίους αλλάζει το Βερολίνο.
Σύμφωνα με τον Gaitan, σημαντικό ρόλο στην επιμελητική γραμμή έπαιξε «ο τρόπος με τον οποίο έχει εξελιχθεί η πόλη, το πώς αντανακλά μια διεθνή τάση να κινητοποιηθεί η ιστορία προκειμένου να ενισχυθεί η ηγεμονία ορισμένων κυρίαρχων αφηγήσεων». Το Βερολίνο, κατεξοχήν ιστορικά φορτισμένος τόπος, με πολλές διαφορετικές συμβολικές αφηγήσεις που συνεχίζουν να χτίζονται διαρκώς (της art μητρόπολης, της σέξι αλλά φτωχής πόλης, του ανερχόμενου ταξιδιωτικού προορισμού κ.λπ.), αποτελεί ιδανικό πεδίο για μια τέτοια διερεύνηση.
Επί του πρακτέου, πάντως, οι παραπάνω προβληματισμοί δεν αναδεικνύονται καθαυτοί (η ίδια η πόλη μάλλον απουσιάζει από την έκθεση), αλλά υπονοούνται μέσα από συνδέσεις που καλείται να κάνει ο θεατής. Μια κίνηση με συμβολική σημασία είναι η επιλογή του Gaitan να στεγάσει την έκθεση σε δύο σημεία του Δυτικού Βερολίνου που από κέντρο έγιναν περιφέρεια και σταδιακά πέρασαν στη λήθη –τουλάχιστον για τον art επισκέπτη της πόλης ο οποίος έχει πλέον στραφεί ανατολικά–, το Μουσείο Εθνογραφίας του Danlem, με έναν εντυπωσιακό πλούτο συλλογών, και το Haus Am Waldsee, μια εξοχική βίλα-κέντρο τέχνης.
Η διερεύνηση της αποικιοκρατίας, η επανανακάλυψη της ιστορικής πρωτοπορίας μη δυτικών εικαστικών σκηνών, η οικειοποίηση με νέο τρόπο της εκθεσιακής φόρμας του μουσείου (προθήκες, Cabiner de curiosite κλπ.) είναι κεντρικά θέματα της φετινής Μπιενάλε, τα οποία ωστόσο παραπέμπουν έντονα, μεταξύ άλλων, στις δύο τελευταίες Documenta (ειδικά με την τελευταία μάλιστα υπήρχαν και αρκετοί κοινοί καλλιτέχνες). Η ζωγραφική και οι μεγάλης κλίμακας εγκαταστάσεις με έντονα τα στοιχεία της χειροτεχνίας κατέχουν κυρίαρχη θέση στην έκθεση, η οποία έχει τον αναμενόμενο καθωσπρεπισμό ενός μουσειακού θεσμού, μιας μπιενάλε που θέλει να επιστρέψει άμεσα στην κανονικότητα μετά τον –κατά τους περισσότερους– αποτυχημένο πειραματισμό της προ διετίας διοργάνωσης.
Το Μουσείο Εθνογραφίας λειτουργεί και το ίδιο ως έκθεμα, προκαλώντας τον επισκέπτη να χαθεί (στην κυριολεξία!) στις λαβυρινθώδεις αίθουσές του προκειμένου να βρει τα έργα. Παρουσιάζοντας συνθέσεις κιτς πλαστικών λουλουδιών εν είδει φυτολογίου σε αντιδιαστολή με τα σχέδια βοτανολόγων του 18ου και 19ου αιώνα, μέσα στις άδειες προθήκες του μουσείου το «Comparative studies, Herbarium of artificial plants» του Κολομβιανού Alberto Baraya ρίχνει μια παιγνιώδη ματιά στην έννοια της επιστημονικής ταξινόμησης και την ιδεολογική κυριαρχία που αυτή εμπεριέχει μαζί με ένα σχόλιο για τη μαζική παραγωγή.
Δεν είναι πάντως λίγα τα έργα που δανείζονται τη μουσειακή παρουσίαση, στήνοντας μια έκθεση μέσα στην έκθεση: από την αρκετά εγκεφαλική εγκατάσταση «Sounds like installation to me» του Mario Garcia Torres, που μας συστήνει τη ζωή και το έργο του πειραματιστή συνθέτη Conlon Nancarrow μέσα από μια παράθεση πολλών διαφορετικών αρχείων, αντικειμένων και κατασκευών, μέχρι την εγκατάσταση σχεδίων του Tonel, μια ψευδο-επιστημονική διήγηση με αναφορές στην ιστορία της Κούβας και σε μια αποτυχημένη απόπειρα αποστολής πυραύλου στο Διάστημα. Πιο ενδιαφέρον το έργο του γεννημένου στη Γαλλική Γουιάνα το 1977 Mathieu Kleyebe Abonnenc που αντιπαραβάλλει φωτογραφικό υλικό της δεκαετίας του ’30 από τη συλλογή έργων αφρικανικής τέχνης του παππού του, η οποία δεν υπάρχει πλέον, με αφρικανικές αρχαιότητες που λειτουργούν ως υποκατάστατα εκείνης της συλλογής σε μια αφήγηση μεταξύ μυθοπλασίας και πραγματικότητας, προσωπικού και συλλογικού.
Ένα έργο σε ζωντανό διάλογο με τη συλλογή του Μουσείου Εθνογραφίας ήταν το «Dahlem sessions» του Tarek Atoui ο οποίος έγραψε σε συνεργασία με μουσικούς συνθέσεις ειδικά για όργανα εποχής από τη συλλογή, και τις ερμήνευσαν live μες στο μουσείο σε συγκεκριμένες μέρες και ώρες στη διάρκεια των εγκαινίων.
Η Ινδία χθες και σήμερα αποτελεί έναν από τους άξονες αναφοράς της έκθεσης: από τα πολιτικά σκίτσα της δεκαετίας του ’30 του Gaganendranath Tagore έως τη μεγάλης κλίμακας εγκατάσταση της Shilpa Gupta («Untitled») που φέρνει στο φως το μικρόκοσμο των Chitmahals (αχαρτογράφητες περιοχές στα σύνορα Ινδίας - Μπαγκλαντές).
Ιδιαίτερη θέση στην Μπιενάλε κατέχει το «Crash pad» του Ανδρέα Αγγελιδάκη, που αποτελεί ένα είδος αυτόνομου χώρου φιλοξενίας διάφορων παράλληλων εκδηλώσεων. Πρόκειται για ένα χαλαρό «σαλόνι» φτιαγμένο από κουρελούδες και ψεύτικους κίονες, με αναφορά στη μετάβαση της Ελλάδας, από την οθωμανική στην ευρωπαϊκή κουλτούρα στη διάρκεια του 19ου αιώνα και στην πρώτη πτώχευση της σύγχρονης Ελλάδας που ακολούθησε την απελευθέρωση το 1893. Η όλη προσέγγιση πάντως είναι κάπως σχηματική και περιγραφική.
Προσωπικά, και για να γυρίσουμε στον αρχικό προβληματισμό περί αρχιτεκτονικής, δύο από τα έργα που τελικά ξεχώρισα διαχειρίζονται θέματα που άπτονται του χώρου με μια έμφαση στις προσωπικές αφηγήσεις αφήνοντας παράλληλα να διαφανεί και ένα έμμεσο σχόλιο με στοιχεία τοπικότητας και ιστορίας. Από τη μία η βιντεο-εγκατάσταση του Jimmy Robert «Vanishing Point», μια αφηρημένη αντιπαραβολή της αισθητικής της μοντέρνας αρχιτεκτονικής του Oscar Niemeyer με τη δύναμη του σώματος, όπου ο χορός μιας drag queen συναντά την πολιτική ποίηση, χωρίς εύκολα χωνεμένα συμπεράσματα. Από την άλλη τα ευτελή φωτοτυπημένα βιβλιαράκια της Mariam Suhail που με αναφορές σε πληθώρα θεμάτων –από πακιστανικές ταινίες του ’60 μέχρι εγχειρίδια ανθοκομικής– αναδεικνύουν το ρόλο του μπανάλ και των καθημερινών χειρονομιών στην κατασκευή της μνήμης με αναφορά στο χώρο.
Ευχαριστούμε το Ινστιτούτο Γκαίτε Αθήνας για την πολύτιμη βοήθειά του στην πραγματοποίηση του ταξιδιού.
