Κάθε Σάββατο απόγευμα στο Machine Room της Σοφοκλέους στο πλαίσιο της Μπιενάλε της Αθήνας ένα πολύ ενδιαφέρον workshop φέρνει καλλιτέχνες και θεωρητικούς σε διάλογο πάνω στην έννοια της αξίας. Η συντονίστριά του Ελπίδα Ρίκου μας το συστήνει.
Πώς προέκυψε η ιδέα για το workshop «αξία», πώς διαρθρώνεται και ποιος είναι ο στόχος του;
Εμείς που ζούμε τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα σε μια κατάσταση ιδιαίτερα ευάλωτη, σε επαγγελματικό όσο και προσωπικό επίπεδο, εξαναγκαζόμαστε διαρκώς να προβαίνουμε σε επαναξιολογήσεις όσων πράττουμε ή πιστεύουμε∙ των πραγμάτων, των σχέσεων, της ίδιας της ζωής. «Τι σημαίνει και πώς δημιουργείται αξία και σε ποιο βαθμό εξαρτάται από την αγορά; » είναι ένα ερώτημα που με απασχόλησε επανειλημμένα στην προσπάθειά μου να κατανοήσω και να αντιμετωπίσω, σε προσωπικό επίπεδο, αυτές τις νέες συνθήκες διαβίωσης. Άρχισα σταδιακά να συνειδητοποιώ πως «η δική μας ζωή» μπορεί να εκληφθεί ως μια κατασκευή στην οποία απλώς μετέχουμε, ένα δημιούργημα που διαμορφώνουμε- εν μέρει μόνο ηθελημένα- με «υλικά» που έχουμε στη διάθεσή μας, μέσα από δεξιότητες αλλά και εξαναγκασμούς, βάσει αξιών που θεωρούμε κατ’ αρχήν «δεδομένες», παράγοντας ένα προϊόν (τέχνης αλλά και εργασίας) που αλλάζει αξία στην αγορά. Η «αγορά» είναι το πεδίο όπου η αξία –της ζωής και των πραγμάτων, των ίδιων των «πραγμοποιημένων» κοινωνικών σχέσεων- διαπιστώνεται βιωματικά, ιδιαίτερα αυτή την περίοδο, ως καθαρά «σχετική», δηλαδή «σχεσιακή» έννοια (στην «αγορά» καθορίζεται η «τιμή» μου, αν και κατά πόσο αυτό που «είμαι» «χρησιμεύει» σε κάποιον άλλο , πώς διαπραγματεύομαι την «αξία» μου, κλπ.).
Όταν ο εικαστικός Κώστας Χριστόπουλος, ένας από τους επιμελητές της φετινής Μπιενάλε της Αθήνας, με προσκάλεσε να καταθέσω μια πρόταση, θεώρησα ότι το εννοιολογικό πλαίσιο της όλης έκθεσης («Αγορά») πρόσφερε τις κατάλληλες συνθήκες για συστηματικότερη, εικαστική και διεπιστημονική προσέγγιση της «αξίας» η οποία, αν και έννοια κεντρική για τις κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις, φαίνεται να μην έχει διερευνηθεί επαρκώς, τουλάχιστον στις κοινωνικές επιστήμες. Όπως το εγχείρημα της Μπιενάλε είναι συλλογικό, έτσι και στη δική μας περίπτωση, το πρόγραμμα του workshop, η παραγωγή ερευνητικού και εικαστικού έργου και η επιλογή προσκεκλημένων είναι αποτέλεσμα συνεργασίας της επιμελητικής ομάδας, της οποίας έχω αναλάβει τον συντονισμό. Η ομάδα αυτή αποτελείται από δεκαεπτά άτομα, διαφορετικών γενεών και εξειδικεύσεων που συνδέονται με τον πανεπιστημιακό περίγυρο (διδάσκοντες και φοιτητές, σε προπτυχιακό ή μεταπτυχιακό επίπεδο) και ειδικότερα με τα εικαστικά και την ανθρωπολογία, αλλά και την πολιτισμική θεωρία.
Φροντίζουμε, ωστόσο, οι προσκεκλημένοι μας να προέρχονται από ποικίλα περιβάλλοντα, εντός αλλά και εκτός πανεπιστημίου. Με βάση συγκεκριμένες θεματικές που αφορούν όψεις της παραγωγής και σημασιοδότησης της «αξίας» σε διάφορα πεδία (ανθρωπολογία, φιλοσοφία, οικονομία, ψυχανάλυση, κά.) , οργανώνουμε συζητήσεις μαζί τους κάθε Σάββατο απόγευμα (17.00-20.00) από τις αρχές Οκτωβρίου έως το τέλος Νοεμβρίου, δηλαδή καθ’ όλη τη διάρκεια της Μπιενάλε. Παράλληλα, παρουσιάζουμε όσα ερευνητικά και εικαστικά projects βρίσκονται σε εξέλιξη, τροφοδοτούμενα από αυτές τις δημόσιες παρουσιάσεις και από άλλες, άτυπες συναντήσεις της ομάδας.
Το πρόγραμμα ανανεώνεται κατά περίοδους, εκτυπώνεται σε flyer και μοιράζεται στο κοινό. Αναρτάται επίσης στο blog <http://valueab4.wordpress.com>, όπου, επιπλέον, μπορεί κανείς να βρει βιβλιογραφία, κείμενα και άλλο υλικό συναφές με το θέμα, φωτογραφίες και βίντεο από τις συναντήσεις, πληροφορίες για την ομάδα, live streaming κάθε Σάββατο, κ.λπ. Παράλληλα, στο χώρο του πρώην Χρηματιστηρίου και ιδιαίτερα στον ημιώροφο (Machine Room) όπου γίνονται οι συναντήσεις μας, οι επισκέπτες μπορούν καθημερινά να έρθουν σε επαφή με το project μέσω ενός μόνιτορ όπου προβάλλονται έργα βίντεο συμμετεχόντων στο workshop, ενός υπολογιστή που τους επιτρέπει να μπουν στο blog και έντυπου υλικού που έχουμε αφήσει επί τόπου ώστε να ενημερώνονται για το περιεχόμενο έργων και συζητήσεων. Το περιεχόμενο των συζητήσεων και των projects, όπως και οι καταγραφές των εργασιών μας με διάφορα μέσα (κείμενα, βιντεοσκοπήσεις, φωτογραφίες κλπ.), αποτελούν στοιχεία ενός αρχείου περί «αξίας» που διαμορφώνουμε σταδιακά ως αποτέλεσμα της όλης δουλειάς μας και το οποίο ευελπιστούμε να επεξεργαστούμε περαιτέρω.
Ο στόχος του workshop θα έχει επιτευχθεί εφόσον εμείς οι άμεσα συμμετέχοντες αλλά και όσοι προσκλήθηκαν ή παρακολούθησαν τη δουλειά μας αποκτήσουμε μια αυξημένη επίγνωση ορισμένων διεργασιών που οδηγούν στη δημιουργία αξίας σε προσωπικό, κοινωνικοοικονομικό και πολιτικό επίπεδο. Διεκδικούμε, κατ’αυτό τον τρόπο, την δυνατότητα να τοποθετηθούμε κριτικά απέναντι σε όψεις του ζητήματος που αντιλαμβανόμαστε ως προβληματικές και να επεξεργαστούμε δημιουργικά –και ενδεχομένως ανατρεπτικά- τις επιπτώσεις της υιοθέτησης από μέρους μας αξιακών συστημάτων, αξιολογήσεων κ.ό.κ.
Τι είδους εικαστικά projects προέκυψαν;
Ας διευκρινίσω κατ’αρχάς δύο σημεία σχετικά με τους όρους και το πλαίσιο εντός του οποίου προκύπτουν projects στη συγκεκριμένη συνθήκη. Αφ’ενός, ο τρόπος που δουλεύουμε δεν απαιτεί απόλυτη διάκριση μεταξύ «εικαστικών» και «θεωρητικών» προτάσεων, αντίθετα επιχειρούμε ορισμένες προσμίξεις μεταξύ τους, σε συνδυασμό, κατά περίπτωση, και με επιτόπια έρευνα. Αλλά και πέραν της εκδήλωσης αυτής της διάθεσης μέσα από συγκεκριμένες παρουσιάσεις, performances ή έρευνες όπου συμμετέχουν πανεπιστημιακοί μαζί με εικαστικούς, αναρωτιέται κανείς πώς να διακρίνει το «καθαρά καλλιτεχνικό» κομμάτι από την επιμέλεια του όλου εγχειρήματος, τη γραφιστική επεξεργασία εντύπων, την συγγραφή κειμένων, τη φωτογραφία, τα βίντεο και όλες τις διαδικασίες που σχετίζονται με την ίδια τη διοργάνωση του workshop, τις οποίες μοιραζόμαστε μεταξύ μας. Αφ’ετέρου, η πραγμάτευση ενός τόσο γενικού και σημαντικού ζητήματος όπως η έννοια της «αξίας» με την οποία ξεκινήσαμε έχει προσδιοριστεί, σταδιακά, με βάση τα ενδιαφέροντα των μελών της ομάδας. ‘Ετσι, στρεφόμαστε στην αξία, τις αξίες και τις αξιολογήσεις που ισχύουν σε διάφορες εκφάνσεις της καθημερινής μας διαβίωσης (στην εργασία, στις διαπροσωπικές σχέσεις, στην πολιτική κ.ό.κ.) και αναζητούμε, επίσης, ίχνη παρόμοιων διεργασιών στον αστικό χώρο, στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση και στις εικαστικές τέχνες.
Μια σειρά projects που έχουν προκύψει κατά τη διάρκεια του workshop και συνδέονται θεματικά μεταξύ τους, σχολιάζουν κριτικά τρόπους με τους οποίους διάφορες αξιολογήσεις παρεμβαίνουν σε συλλογικό επίπεδο, ιδιαίτερα στον εργασιακό χώρο, διαμορφώνοντας προσωπικές βιογραφίες. Η Εύα Μαραθάκη και η Ηώ Χαβιαρά «μετρούν» τακτικά όσα μέλη του κοινού το επιθυμούν, προσομοιώνoντας την εμπειρία της αξιολόγησης για να διερευνήσουν τον αυθαίρετο χαρακτήρα της, τις προσδοκίες και τις αντιδράσεις που δημιουργεί στους αξιολογούμενους. Με μια διάλεξη-performance η Μαριλένα Συνοδινού αναδεικνύει, με τη βοήθεια πληροφοριακών γραφημάτων, το ρευστό πλαίσιο και τους ιδιότυπους κανόνες που κυριαρχούν στις πολλές και ποικίλες αξιολογήσεις που συναντάμε στον εργασιακό χώρο. Η επιτόπια έρευνα και οι βιντεοσκοπημένες καθημερινές «χειρονομίες» που προσδιορίζουν το απαξιωμένο επάγγελμα του «σερβιτόρου», στο οποίο συχνά οδηγούνται οι καλλιτέχνες από την ανάγκη να στηρίξουν τις περισσότερο «καταξιωμένες» επιλογές τους, αποτελούν τα μέσα με τα οποία η Φανή Μπήτου σχολιάζει τη γνωστή φράση που και η ίδια χρησιμοποιεί στο βιογραφικό της: «Ζει και εργάζεται…». Έναν πιο παιγνιώδη χαρακτήρα διεκδικεί η πρόταση της Μαρίας Σίδερη και της Δέσποινας Μαράκη προς τους επισκέπτες της Μπιενάλε να κατασκευάσουν με κολάζ το φανταστικό βιογραφικό τους.
Με την βοήθεια ενός προγράμματος διαμόρφωσης προσωπογραφιών στον υπολογιστή η Μαριλένα Αλιγιζάκη μας προτείνει, από την πλευρά της, να αναστοχαστούμε σχετικά με τις υπόρρητες αξιολογήσεις και ταξινομήσεις των «άλλων» στις οποίες επιδιδόμαστε όλοι σε καθημερινή βάση. Με παρόμοιο στόχο αλλά με έμφαση στον τρόπο που οι αξιολογήσεις εκφράζονται στα στερεότυπα για τον αστικό χώρο, οι Δώρα Ζάκκα και Νικόλας Παπαδημητρίου αποφασίζουν να μας προσκαλέσουν σε μια «χαρτογράφηση συναισθημάτων» που μας προξενούν διάφορες γειτονιές της Αθήνας. Οι δύο τους συμμετέχουν, παράλληλα, σε επιτόπια έρευνα στην περιοχή γύρω από το Χρηματιστήριο, ως μέλη της ομάδας «ΧΩΡΟτΑΞΙΑ». Τα άλλα μέλη της ομάδας είναι η Δέσποινα Μαράκη, η οποία καταγράφει φωτογραφικά τις μεταλλαγές του ίδιου του χώρου της έκθεσης, η Σοφία Γρηγοριάδου, η οποία συνδυάζει καθημερινές ηχογραφήσεις με χάρτες του εκθεσιακού χώρου σχεδιασμένους από τους επισκέπτες και η Ελίζα Νεοφύτου, η οποία επικεντρώνει, επίσης, την αναζήτησή της σε χάρτες διαφόρων ειδών.
Η ομάδα, την οποία συντονίζει η ανθρωπολόγος Ελεάνα Γιαλούρη, αποσκοπεί σε μια κριτική ανασύνθεση πολυαισθητηριακών χαρτογραφήσεων του ίδιου του κτιρίου και του περιβάλλοντός του, ώστε να αναδειχθούν διεργασίες δημιουργίας αξίας σε ένα χώρο μέσα από την ιστορία, τις μνήμες και τις αφηγήσεις που τον «στοιχειώνουν». Με δεδομένο μάλιστα ότι αναφερόμαστε σε ένα χώρο τόσο φορτισμένο για τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα, όπως το τέως Χρηματιστήριο, ο οποίος αποκτά σήμερα νέα «αξία» μέσω της έκθεσης έργων τέχνης, η δουλειά της ομάδας «ΧΩΡΟτΑΞΙΑ» διασυνδέεται αφ’ενός με projects που έχουν έναν εμφανέστερο πολιτικό χαρακτήρα και αφ’ετέρου με διάφορες απόπειρες ανίχνευσης του ίδιου του ρόλου της τέχνης στη δημιουργία αξίας.
Ο πολιτικός χαρακτήρας είναι εμφανής στον κριτικό σχολιασμό της επικαιρότητας που επιχειρεί η Βίβιαν Εμμανουηλίδου, όταν φτιάχνει ένα άτυπο υπαίθριο μουσείο αναρτώντας στην οδό «3ης Σεπτεμβρίου» αφίσες τυπωμένες με άρθρα του Συντάγματος που αμφισβητούν την εγκυρότητα των ψηφισμένων από την Βουλή νόμων κατά την περίοδο του Μνημονίου. Το project στοχεύει να αναδείξει την απαξίωση των δημοκρατικών θεσμών από την νομοθετική εξουσία και να προκαλέσει τις αντιδράσεις των διερχομένων πολιτών. Η Ηώ Χαβιαρά, από την πλευρά της, σχολιάζει τον ανορθολογισμό που διέπει τον γεμάτο ιδιωματισμούς λόγο των υπευθύνων όσο και τη συμπεριφορά των πολιτών που προτιμούν το «τάξιμο» παρά την έλλογη κριτική εναντίωση στα όσα συμβαίνουν στη χώρα. Σε παρόμοιο πνεύμα, αλλά αναζητώντας «εναλλακτικά δίκτυα και νέα αξία» η Σοφία Χρυσαφοπούλου και η Άλκηστις Κοντοπούλου διερευνούν συστηματικά νέες μορφές οικονομικών συναλλαγών που γίνονται όλο και πιο δημοφιλείς στην εποχή μας. Η τέχνη έχει έναν σημαντικό ρόλο ως θεσμικό πλαίσιο όπου δημιουργούνται νέες «αξίες» (ανταλλαγής, οικονομικές, ηθικές, κλπ.) και όπου ένα «προϊόν», «περνώντας» μέσα από «επανεπεξεργασία», μπορεί να επαναξιολογηθεί. Για παράδειγμα, είναι γνωστός ο ρόλος της τέχνης στην «αναβάθμιση» περιοχών όπως, πχ. το Μεταξουργείο στην Αθήνα, και η σχετική συζήτηση που διοργανώνεται το Σάββατο 16 Νοεμβρίου με συντονιστή τον ανθρωπολόγο Κώστα Γιαννακόπουλο και προσκεκλημένους αρχιτέκτονες, ανθρωπολόγους αλλά και κατοίκους της περιοχής (Α.Βαϊτσος, Α.Ζέπου, Π.Καραθανάσης, Π.Λάππας, Ο.Μπαλαούρα) θα αναδείξει ορισμένες διαστάσεις του θέματος, σε συνδυασμό με την παρουσίαση των εν εξελίξει projects της ομάδας «ΧΩΡΟτΑΞΙΑ» που προαναφέρθηκαν.
Πιο άμεσα, όμως, θα αναφερθούμε στους τρόπους με τους οποίους παράγεται αξία στις εικαστικές τέχνες το Σάββατο 23 Νοεμβρίου, σε σχετική συζήτηση την οποία συντονίζει, ως προσκεκλημένος αυτή τη φορά, ο εικαστικός και επιμελητής που μας προσκάλεσε στην Μπιενάλε, Κώστας Χριστόπουλος, ενώ συμμετέχει και ο διευθυντής της, Πολύδωρος Καρυοφύλλης. Οι τοποθετήσεις τους θα συμπληρωθούν από την εισήγηση ενός μέλους της επιμελητικής ομάδας, της Ελίζας Νεοφύτου, η οποία θα αναφερθεί στις σχέσεις ανάμεσα στους μηχανισμούς της αγοράς τέχνης και των πρακτικών των καλλιτεχνών κατά της εμπορευματοποίησης του έργου τέχνης, του κοινωνιολόγου Νίκου Σουλιώτη σχετικά με το ρόλο των ιδιωτικών πολιτιστικών μη-κερδοσκοπικών ιδρυμάτων στη διαμόρφωση της αξίας των πολιτιστικών αγαθών και την αποτίμηση των εργασιών του Pre-Institutional Critique workshop από τον κριτικό τέχνης και επίκουρο καθηγητή της Α.Σ.Κ.Τ. Κώστα Ιωαννίδη.
Στην ίδια συνάντηση, ο Νίκος Σταθόπουλος θα μεταφέρει την εμπειρία του από την απρόσμενη συμμετοχή των κατοίκων ενός χωριού της Κρήτης στην επιμέλεια μιας έκθεσης σύγχρονης τέχνης που ανέλαβε ο ίδιος και η Άντα Αναστασέα θα αναφερθεί στη συνεργασία της με κατοίκους ενός χωριού της Πάρου, επίσης κατά τη διάρκεια μιας έκθεσης σύγχρονης τέχνης που έγινε εκεί, η οποία έχει ανοίξει νέες προοπτικές στη δουλειά της ως εικαστικού. Η Νατάσσα Μπιζά θα παρουσιάσει αμφίσημες φωτογραφίες της «Καρέκλας του Φύλακα», οι οποίες δημιουργούν ερωτήματα σχετικά με τις κατηγοριοποιήσεις και τις συνακόλουθες αξιολογήσεις που επικρατούν στους θεσμούς της τέχνης. Εντέλει, με αφορμή το ρόλο της διαφήμισης όσον αφορά την αλλαγή στάσεων του κοινού απέναντι στη σύγχρονη τέχνη και ειδικότερα της πληροφόρησης σχετικά με το ίδιο το workshop Αξία, όπως τον διερευνά η Χριστίνα Αγγουρά, θα γίνει σαφέστερος και ο αναστοχαστικός χαρακτήρας της όλης διαδικασίας.
Πράγματι, εξ αρχής υπήρξε η διάθεση να αποκτήσουμε μεγαλύτερη επίγνωση των παραγόντων που διαμορφώνουν τη δική μας εμπειρία και πρακτική ώστε στο διάλογο με την κοινωνική πραγματικότητα -τον οποίο επιζητούμε ούτως ή άλλως στην προσέγγισή μας, όπως την περιέγραψα παραπάνω- να μην ουσιοποιούμε ή εξωτικοποιούμε άκριτα μορφές ετερότητας (πρόσωπα, θεσμούς κλπ.). Πιο συγκεκριμένα, ωστόσο, είναι η Ελεάνα Γιαλούρη, η οποία ενδιαφέρεται ευρύτερα για την «μεταφυσική» της αξίας σε καιρούς κρίσης, η οποία έχει προτείνει να επικεντρώσουμε την προσοχή μας στον τρόπο με τον οποίο εμείς οι ίδιοι μετέχουμε στην παραγωγή αξίας στο χώρο της τέχνης (της Μπιενάλε εν προκειμένω) όπου εντάσσουμε και επαναξιολογούμε την δουλειά μας σ’αυτή τη συγκυρία (αυτός είναι και ένας από τους στόχους της ομάδας «ΧΩΡΟτΑΞΙΑ» που συντονίζει). Με μια παρόμοια διάθεση, αλλά σε μια νότα περισσότερο σκωπτική, ο Απόστολος Λαμπρόπουλος προσκαλεί – το Σάββατο 9 Νοεμβρίου, σε συνδυασμό με την ομιλία του ψυχαναλυτή Δήμητρη Παπαευθυμίου- τρεις καλλιτέχνες από διαφορετικούς χώρους: Το Κεφάλι που Τραγουδάει (φωνή), τον George Le Nonce (ποίηση) και τον Harry Houdini (εικαστικά), γνωστούς για τις «ταχυδακτυλουργίες» τους με τους ήχους, τις εικόνες και τους λόγους ώστε να επεξεργαστούν, με τη συμμετοχή του, τις απ-αξίες που τους απασχολούν. Ο ίδιος λογοκλέπτει και συρράφει αποσπάσματα από αγαπημένα του κείμενα σαν απάντηση στα εγχειρήματα των καλεσμένων του, ενώ θα προβληθεί και ένα βίντεο του Θοδωρή Προδρομίδη.
Εξάλλου, ο ίδιος, με τη συνολική του συνεισφορά στο workshop, όπου, μαζί με την Ελεάνα Γιαλούρη και εμένα, έχει αναλάβει τον «θεωρητικό»- ας τον ονομάσουμε έτσι-σχεδιασμό του όλου εγχειρήματος, τις προσκλήσεις και τον συντονισμό των συζητήσεων, το δελτίο τύπου και την επιμέλεια κειμένων, δρα ταυτόχρονα εποικοδομητικά και αποδομητικά, με την έννοια ότι διαρκώς επερωτά τους λόγους και επαναπροσδιορίζει τα δικά μας «πεπραγμένα» περί «αξίας» με ιδιαίτερα εύστοχο τρόπο.
Εντέλει και οι τρεις μας μετέχουμε ενεργά όχι μόνο στη σύλληψη και στον συντονισμό του εγχειρήματος αλλά και στην παραγωγή εικαστικού έργου: εκτός από εμένα που επιχειρώ να ολοκληρώσω μια σειρά βίντεο σχετικά με το θέμα της βίαιης σχεδόν επαναξιολόγησης όψεων της ζωής μας αυτή την περίοδο, τόσο ο Απόστολος Λαμπρόπουλος όσο και η Ελεάνα Γιαλούρη συμμετέχουν σε projects με πιο ξεκάθαρα «εικαστικό» χαρακτήρα.
Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα, ωστόσο, είναι η πρότασή μας για μια performance που αναμοχλεύει στερεότυπα της ίδιας της πανεπιστημιακής κοινότητας, η οποία βρίσκεται σήμερα υπό το καθεστώς εντατικών αξιολογήσεων. Εμείς, λοιπόν, με τη συμμετοχή τεσσάρων ακόμα ακαδημαϊκών, της Έλενας Τζελέπη, του Δημήτρη Καργιώτη, του Δούκα Καπάνταη και της Ελένης Παπαγαρουφάλη- στην οποία χρωστάμε και την ενδιαφέρουσα θεωρητική στήριξη της δράσης μας με την ομιλία της περί «βιομηχανίας βιογραφικών»- εκθέσαμε σε «κοινή θέα» τα βιογραφικά μας το Σάββατο 2 Νοεμβρίου στον κεντρικό χώρο του Χρηματιστηρίου.
Αναμένοντας και την τελευταία συνάντηση, το Σάββατο 30 Νοεμβρίου, όπου θα γίνει δημόσια η πρώτη αποτίμηση του «αρχείου» μας, η εκτενής παρουσίαση των projects (ερευνητικών/εικαστικών) που επιχείρησα εδώ μου φάνηκε αναγκαία διότι η δουλειά που γίνεται στο workshop είναι σύνθετη και πολυεπίπεδη. Θα ήταν αδύνατο να προχωρήσουμε χωρίς την ευγενική συμμετοχή όλων των προσκεκλημένων μας, την οποία καταγράφουμε όσο επιμελώς και λεπτομερώς μπορούμε σε κάθε συνάντηση, στο blog όπως και με τη βοήθεια φυλλαδίων που μοιράζουμε επιτόπου. Αλλά και κάθε μέλος της επιμελητικής ομάδας επιδεικνύει αξιοθαύμαστη αντοχή και ιδιαίτερες ικανότητες καθώς έχει αναλάβει να συμμετέχει σε περισσότερες από μια δραστηριότητες: έτσι, ας αναφέρω ενδεικτικά ότι εκτός των projects, η Ηώ Χαβιαρά έχει επωμιστεί τη γραφιστική επεξεργασία του flyer, η Δέσποινα Μαράκη τη φωτογράφηση των συναντήσεων, η Σοφία Χρυσαφοπούλου και η Άλκηστις Κοντοπούλου την καταγραφή τους σε βίντεο και την γραπτή απόδοσή τους υπό τύπο «ημερολογίου», η Ελίζα Νεοφύτου την επιμέλεια του blog, κα. Ας σημειωθεί, επίσης, ότι απέφυγα ως τώρα κατά το δυνατόν να προσδιορίσω την «ειδικότητα» καθενός (εικαστικός, ανθρωπολόγος ή άλλο) διότι πράγματι έχω την πεποίθηση ότι μέσω της δικτύωσης και αλληλοδιείσδυσης στην πράξη των δραστηριοτήτων μας εξερευνούμε, αυτή τη στιγμή, ένα πεδίο αναδιαμόρφωσης των ορίων μεταξύ επιστημονικών και εικαστικών πρακτικών.
Τι συμπεράσματα προέκυψαν στη συνάντηση για την εθνογραφική τέχνη;
Στη συνάντηση αυτή, η ανθρωπολόγος Χριστίνα Μαραθού, οι εικαστικές καλλιτέχνιδες Χρύσα Βαλσαμάκη και Φανή Μπήτου και εγώ -με τη συμμετοχή, μέσω της προβολής του βίντεο «Αντηλιά», της εικαστικού Λίνας Θεοδώρου- συζητήσαμε μεταξύ μας και με τους παρευρισκόμενους πώς διαχειριζόμαστε έμπρακτα τα επιστημολογικά, αισθητικά, πολιτικά και ηθικά ερωτήματα που προκύπτουν όταν επιχειρούμε να προσδιορίσουμε το «διαφορετικό» με εικαστικά μέσα, συνδεδεμένα, επιπλέον, με ανθρωπολογικής έμπνευσης «επιτόπια» έρευνα, με ιστορικών αναφορών έρευνα αρχείου, έμφαση στις προφορικές μαρτυρίες, κ.λ.π. Με το workshop αυτό, νομίζω ότι κάνουμε ακόμα ένα βήμα στη διερεύνηση των ορίων μεταξύ επιστημονικών και καλλιτεχνικών πρακτικών -διαδικασία που μου φαίνεται ιδιαίτερα παραγωγική-, χωρίς να προάγουμε κατ’ανάγκη μια «εθνογραφίζουσα» τέχνη, τουλάχιστον με τα χαρακτηριστικά που της αποδίδει ο Hal Foster στο γνωστό κείμενό του «Ο καλλιτέχνης ως εθνογράφος».
Το κείμενο αυτό (σε μετάφραση της Βίκυς Ιακώβου) συμπεριλαμβάνεται στη συλλογή που έχω επιμεληθεί με τίτλο «Ανθρωπολογία και Σύγχρονη Τέχνη» (η οποία εκδόθηκε πριν λίγους μήνες από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια) και καθώς πλαισιώνεται από την εισαγωγή και εννέα ακόμα κείμενα υπογεγραμμένα από γνωστούς ανθρωπολόγους, διαφαίνεται, νομίζω, ότι αναφέρεται σε μια μόνο τάση και δεν συνοψίζει την ευρεία γκάμα δυνατοτήτων που προσφέρει η ανθρωπολογική οπτική στις εικαστικές τέχνες και αντίστροφα, οι διάφορες «οικειοποιήσεις» της ανθρωπολογίας και της μεθόδου της (της επιτόπιας έρευνας) από τους καλλιτέχνες.
Βρισκόμαστε στην Ελλάδα στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα, στις πολύ συγκεκριμένες συνθήκες που γνωρίζουμε, και συνεπώς η «εθνογραφική στροφή» στην τέχνη της δεκαετίας του 1990 είναι κάτι που μας αφορά κυρίως ως ιστορική αναφορά, η οποία μπορεί να τροφοδοτήσει έργα με παρεμφερείς καταβολές που παράγονται σήμερα. Δεν είχα ακόμα την ευκαιρία να συνεργαστώ με κάποιον ιστορικό ή κριτικό της τέχνης ώστε να διερευνήσουμε συστηματικότερα τέτοιου είδους ζητήματα, αλλά όλοι γνωρίζουμε έργα με συναφή «εθνογραφικό» προσανατολισμό που έχουν δημιουργηθεί και στη χώρα μας- σποραδικά, ωστόσο, χωρίς να υποδεικνύουν κάποια ευρύτερη τάση- εδώ και αρκετές δεκαετίες και συνεχίζουν να δημιουργούνται, καταθέτοντας τις δικές τους ιδιαίτερες προτάσεις τις οποίες δεν θα μπορούσα να αποτιμήσω με ευκολία εδώ.
Αν αναφερθώ, όμως, στη δική μου εμπειρία συνεργασίας με φοιτητές και αποφοίτους της ΑΣΚΤ από το 2007, γνωρίζω πολλά ενδιαφέροντα projects που αντλούν –με επιτόπια έρευνα, διαχείριση αρχείων κλπ. -και επεξεργάζονται -με εικαστικά μέσα- υλικό από την κοινωνική πραγματικότητα, χωρίς ο στόχος να είναι εμφανώς «εθνογραφικός». Ορισμένα από αυτά έχουν, άλλωστε, ενσωματωθεί και στο συγκεκριμένο workshop (λόγω και της συνάφειας με την γενικότερη προβληματική). Διαπιστώνω συχνά ότι οι καλλιτέχνες έχουν να ξεπεράσουν αρκετές δυσκολίες για να ολοκληρώσουν παρόμοια projects γιατί η εκπαίδευση, οι αναφορές, οι προσωπικές αντιλήψεις και εν γένει ο περίγυρος δεν είναι απαραίτητα θετικός στην διαμόρφωση μιας τέτοιας πρότασης. Γι’ αυτό και πιστεύω ότι χρειάζεται να γίνει πολλή δουλειά ακόμα και σε διάφορα επίπεδα ώστε να πραγματευτούμε με σαφήνεια τη σχέση εικαστικών τεχνών και κοινωνικής πραγματικότητας (ή κοινωνικών σχέσεων, όπως θα προτιμούσα), η οποία έχει εξάλλου μακρά και πλούσια ιστορία, με την διαμεσολάβηση και της ανθρωπολογίας, και προσωπικά θα επιχειρήσω να κινηθώ προς αυτή την κατεύθυνση τα επόμενα χρόνια.
Πιστεύετε στο ρόλο της τέχνης ως εργαλείο πολιτικής εκπαίδευσης και ιστορικής αποσαφήνισης;
Είναι βέβαιο ότι η καλλιτεχνική δραστηριότητα, με τους συγκεκριμένους τρόπους που έχει αναπτυχθεί στον δυτικό κόσμο, ιδιαίτερα μέσα στον 20ο αιώνα, «νομιμοποιεί» τους καλλιτέχνες να υιοθετήσουν ποικίλους ρόλους απέναντι στο κοινό τους και να αναλάβουν διαφόρων ειδών πρωτοβουλίες πολιτικού και κοινωνικού χαρακτήρα. Σ’ αυτή τη διερεύνηση των δυνατοτήτων παρέμβασης της τέχνης στο κοινωνικό γίγνεσθαι, η οποία συνεχίζεται σήμερα με διάφορες νέες ή καινοφανείς προτάσεις, διαφαίνεται και η «επεκτατική» διάθεση των καλλιτεχνών, οι οποίοι ενσωματώνουν με σχετική ευκολία λόγους και πρακτικές άλλων πεδίων στην αναζήτηση της καινοτομίας. Γνωρίζουμε επίσης ότι η τέχνη «στρατεύεται» σε διάφορα ιδεολογήματα, διευκολύνει την «προπαγάνδα», καθίσταται εργαλείο διαχείρισης «εκ των άνω» συναισθημάτων και ιδεών. Οπότε, θα έτεινα κατ’αρχάς να είμαι επιφυλακτική απέναντι σε απόπειρες που στοχεύουν να «εκπαιδεύσουν» κάποιους σε κάτι – και μάλιστα με εμφανώς πολιτικό περιεχόμενο- ή να «αποσαφηνίσουν» συγκυριακά το πολύσημο ιστορικό γίγνεσθαι. Παράλληλα, όμως, πιστεύω ότι ορισμένες σύγχρονες εικαστικές πρακτικές προσφέρουν δυνατότητες κριτικής παρέμβασης στην καθημερινή ζωή, τόσο σε συλλογικό όσο και ατομικό επίπεδο. Συνεπώς, οποιαδήποτε πρωτοβουλία προς αυτή την κατεύθυνση – ειδικά όταν αφορά την πολιτική ή την ιστορία- αξίζει να διερευνηθεί, ειδικά αν κατορθώνει να ξεπεράσει τη συνήθη, περιορισμένη απήχηση που έχει η σύγχρονη τέχνη, αν επιτυγχάνει να διαφύγει από γνωστά δίπολα («εκλαϊκευση» ή «διανοουμενισμός», «ακτιβισμός» ή «τέχνη για την τέχνη»), και κυρίως- όσο με αφορά τουλάχιστον- να «κάνει τη διαφορά» στη λεπτομέρεια…
Πώς βλέπετε την «αξία» της σύγχρονης τέχνης αυτή τη στιγμή στην Αθήνα;
Θα δυσκολευόμουν να εκφράσω την άποψή μου συνολικά για την σύγχρονη εικαστική σκηνή της Αθήνας γιατί αφ’ενός δεν έχω εποπτεία και αφ’ετέρου θα έβλεπα πολλές σκηνές, κι ίσως να διέκρινα ορισμένες πιο «επίσημες», κατά κάποιον τρόπο, από άλλες. Ένα σημαντικό ζήτημα θα ήταν να διαπιστώσει κανείς και τον ρόλο των δημόσιων και των ιδιωτικών φορέων όσον αφορά τη σύγχρονη τέχνη στην Ελλάδα σήμερα, δηλαδή το αν, πώς και ποίοι χρηματοδοτούν, επιλέγουν, καταξιώνουν κάποια έργα συγκριτικά με άλλα, με ποια κριτήρια, κλπ. Πραγματικά χρειάζεται εμπεριστατωμένη συζήτηση πάνω σε τέτοια θέματα∙ οι ελλείψεις στην έρευνα στο σημείο αυτό είναι πολύ μεγάλες… Πάντως, σε κάθε περίπτωση η εγχώρια κατάσταση στα εικαστικά δείχνει ιδιαίτερα ζωντανή και όσον αφορά, πιο συγκεκριμένα, πολλές εν εξελίξει προτάσεις που έχουν και λιγότερη δημοσιότητα, νομίζω ότι τα τελευταία χρόνια, εξ αιτίας και της περιρρέουσας ατμόσφαιρας, τείνουν να χάσουν έναν χαρακτήρα «ανώδυνων» πειραματισμών και να αποκτήσουν ένα μεγαλύτερο βάρος ως «εναλλακτικές» διαβίωσης σε δύσκολους καιρούς.
Πώς απαντάτε στο ερώτημα της Μπιενάλε «Και τώρα τι;»;
Κατά τη γνώμη μου, το ερώτημα αυτό αξίζει κυρίως επειδή τίθεται με τον τρόπο που τίθεται, δηλαδή απλά, σχεδόν προκλητικά και ίσως με κάποια αγωνία, και όχι τόσο γιατί θα αναδείξει άμεσα σημαίνουσες απαντήσεις. Δεν έχω πρόθεση να αμφισβητήσω τη σημασία των προτάσεων που συμμετέχουν στο εγχείρημα της φετινής Μπιενάλε, μεταξύ των οποίων βρίσκεται εξάλλου και η δική μας, ωστόσο έχω την εντύπωση ότι οι καταστάσεις είναι ιδιαίτερα σύνθετες στο χώρο της τέχνης, όπως και ευρύτερα, και θα ήταν επιπόλαιο εκ μέρους μου είτε να ισχυριστώ ότι επιτύχαμε, μέσω του workshop, να απαντήσουμε σε ένα τέτοιο ερώτημα, είτε, ακόμα περισσότερο, να επιχειρήσω εδώ μια προσωπική συνολική τοποθέτηση.
Νομίζω, όμως, πως αυτή την εποχή, ίσως περισσότερο από άλλοτε, ο καθένας στον τομέα του και πάντα σε διάλογο με τους άλλους, οφείλει να «ξοδεύεται» για πράγματα που θεωρεί πως αξίζουν τον κόπο. Από την πλευρά μου, θα έτεινα να υπογραμμίσω τη σημασία της συλλογικής δράσης σε μεθορίους μεταξύ τέχνης και κοινωνικών επιστημών, με την έννοια ότι μέσω τέτοιων διαύλων μπορούμε να υποστηρίξουμε μια δραστική καλλιτεχνική παραγωγή που να συνδέεται άμεσα-όχι μόνο συγκυριακά αλλά στη διάρκεια- με ό,τι διακυβεύεται σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο στην καθημερινότητά μας.
